I. Η Ιερά Επιστασία αποτελεί ένα τετραμελές σώμα. Για τη συγκρότησή της οι είκοσι μονές του Αγίου Όρους (άρθρο 1 του Καταστατικού) διαιρούνται σε πέντε τετράδες, σύμφωνα με την ιεραρχία τους, έτσι ώστε κεφαλή της κάθε τετράδας να είναι μία από τις πέντε σημαντικότερες μονές. Οι τετράδες αυτές διαμορφώνονται ως εξής (άρθρο 28):
- Μεγίστης Λαύρας, Δοχειαρίου, Ξενοφώντος, Εσφιγμένου,
- Βατοπεδίου, Κουτλουμουσίου, Καρακάλλου, Σταυρονικήτα,
- Ιβήρων, Παντοκράτορος, Φιλοθέου, Σίμωνος Πέτρας,
- Χιλιανδαρίου, Ξηροποτάμου, Αγίου Παύλου, Γρηγορίου,
- Διονυσίου, Ζωγράφου, Ρωσσικού, Κωνσταμονίτου.
Η κάθε τετράδα συγκροτεί την Ιερά Επιστασία για ένα έτος, από την 1η Ιουνίου έως την 31η Μαΐου. Έτσι, σε διάστημα μιας πενταετίας, όλες οι μονές έχουν συμμετάσχει εξίσου στο σώμα. Για τον σκοπό αυτό, αποστέλλεται ετησίως από κάθε μοναστήρι που παίρνει μέρος στη συγκρότηση ένας επιστάτης, ο οποίος έχει ανάλογες ιδιότητες με τον εκπρόσωπο της μονής στην Ιερά Σύνοδο.
Οι επιστάτες είναι όλοι ίσοι, ενώ ο πρωτεπιστάτης είναι πρώτος μεταξύ ίσων. Οι αποφάσεις λαμβάνονται από την πλειοψηφία, ενώ σε περίπτωση ισοψηφίας το ζήτημα παραπέμπεται στην Ιερά Κοινότητα, η οποία και λαμβάνει την τελική απόφαση (άρθρο 29).
Κάθε απόφαση της Ιεράς Επιστασίας, που λαμβάνεται κατά την απουσία ενός μέλους, είναι άκυρη. Κάθε μεμονωμένη και αυθαίρετη πράξη ενός επιστάτη είναι επίσης άκυρη, ενώ η άρνηση εκτέλεσης των καθηκόντων του έχει συνέπειες και δύναται να οδηγήσει έως την απαίτηση της Ιεράς Κοινότητας να οριστεί αντικαταστάτης (σε περιπτώσεις επανειλημμένης αμέλειας) (άρθρα 29 και 32).
Κάθε μονή μπορεί να προτείνει το ίδιο άτομο που την εκπροσωπεί στην Ιερά Κοινότητα και για επιστάτη, εκτός από τη μονή στην οποία ανήκει ο πρωτεπιστάτης. Στη δεύτερη αυτή περίπτωση, η Ιερά Κοινότητα δεν τον αναγνωρίζει και το αξίωμα συνεχίζει να κατέχει ο προηγούμενος, έως ότου η μονή εκλέξει έναν νέο υποψήφιο (άρθρο 34).
Η σφραγίδα της Ιεράς Κοινότητας, πάνω στην οποία απεικονίζεται η Θεοτόκος «Πλατυτέρα» και περιμετρικά της οποίας υπάρχει η επιγραφή «Σφραγίδα της Ιεράς Κοινότητας του Αγίου Όρους», αποτελείται από τέσσερα μέρη. Σύμφωνα με την καθιερωμένη τάξη μεταβιβάζεται ετησίως στους νέους επιστάτες, κάθε ένας από τους οποίους κρατάει ένα από τα μέρη της (άρθρο 31). Αν κάποιος από τους επιστάτες απουσιάζει, το μέρος της σφραγίδας δίνεται σε αντιπρόσωπο της εμπιστοσύνης του. Δεν μπορεί επουδενί να δοθεί σε άλλον επιστάτη, ενώ εάν απουσιάζουν όλοι οι εκπρόσωποι, δίνεται στον αρχιγραμματέα (άρθρο 30).
Οι επιστάτες διαμένουν μόνιμα στις Καρυές. Ωστόσο, μπορούν να απουσιάζουν διαδοχικά, κατά την ιεραρχική τάξη των μονών τους, ταξιδεύοντας για τη διεκπεραίωση υποθέσεων σχετικών με το αξίωμά τους. Ο κανονισμός αυτός δεν ισχύει για τον πρωτεπιστάτη, ο οποίος δεν επιτρέπεται να εγκαταλείψει την έδρα του με καμία πρόφαση (άρθρο 33).
Τέλος, ο αρχιγραμματέας της Ιεράς Κοινότητας υποστηρίζει το έργο της Ιεράς Επιστασίας, σύμφωνα με όσα αναφέρθηκαν παραπάνω (§ 8 II).
II. Κύριο καθήκον της Ιεράς Επιστασίας είναι η εκτέλεση των αποφάσεων της Ιεράς Κοινότητας. Αποτελεί, δηλαδή, την εκτελεστική εξουσία του Αγίου Όρους, ενώ έχει επίσης αρμοδιότητες του δήμου και του ειρηνοδικείου (άρθρο 40).
Η Ιερά Επιστασία φροντίζει, μεταξύ άλλων, για τη διαβίβαση και σφράγιση της αλληλογραφίας της Ιεράς Κοινότητας. Είναι επίσης υπεύθυνη για την καθαριότητα του Αγίου Όρους, τη συντήρηση των δρόμων και του φωτισμού στην πρωτεύουσα, τη διενέργεια υγειονομικών ελέγχων, τον καθορισμό των τιμών των τροφίμων, την παρακολούθηση των ωρών λειτουργίας των καταστημάτων και την εποπτεία της συμπεριφοράς των επισκεπτών. Εχει την εξουσία να αποβάλλει από το Άγιον Όρος όσους παραβιάζουν τους κανόνες ευπρέπειας, με τη βοήθεια των οργάνων της τάξης και των αστυνομικών της αθωνικής πολιτείας (άρθρο 37).
Η Ιερά Επιστασία διαχειρίζεται το κοινό ταμείο της Ιεράς Κοινότητας. Την ευθύνη γι' αυτό αναλαμβάνουν οι μονές στις οποίες ανήκουν τα μέλη του σώματος (άρθρα 35 και 36). Η διάθεση του ταμείου γίνεται σύμφωνα με τον προϋπολογισμό, ο οποίος καθορίζεται από την Ιερά Κοινότητα. Κάθε δαπάνη που δεν προβλέπεται σε αυτόν οφείλει προηγουμένως να εγκριθεί με απόφαση της Ιεράς Κοινότητας. Σε αντίθετη περίπτωση βαραίνει τους επιστάτες που την εκτέλεσαν.
Όλες οι δαπάνες πρέπει να πιστοποιούνται με αποδείξεις, οι οποίες επισυνάπτονται σε έκθεση που υποβάλλεται ανά εξάμηνο σε επιτροπή ελέγχου, η οποία εκλέγεται από την Ιερά Κοινότητα.
Το κοινό ταμείο ενισχύεται, σύμφωνα με τον παραδοσιακό κανονισμό, από όλα τα μοναστήρια, τα ερημητήρια και τα κελιά, τα οποία υποχρεούνται να συνεισφέρουν κατά το ποσοστό που καθορίζεται για το καθένα στην έκτακτη συνέλευση των είκοσι μονών. Τα χρήματα που συγκεντρώνονται χρησιμοποιούνται για τις ανάγκες του σκευοφυλακίου, της σχολής του Πρωτάτου, του επιτρόπου που δραστηριοποιείται εκτός του Αγίου Όρους, τους μισθούς των οργάνων της τάξης (σεϊμένιδες και σερδάρεις), καθώς και για άλλες τακτικές και έκτακτες δαπάνες.
