I. Υπό την πνευματική εποπτεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου.
Το Άγιον Όρος, το οποίο αποτελεί από τη φύση του μια εκκλησιαστική και πνευματική οργάνωση, τελεί υπό την πνευματική εποπτεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου, σύμφωνα με την παράδοση, καθώς και σύμφωνα με το Σύνταγμα της Ελλάδας και τον Καταστατικό Χάρτη του Αγίου Όρους.
Πράγματι, σύμφωνα με το Σύνταγμα, το Άγιον Όρος υπάγεται άμεσα στη δικαιοδοσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου (άρθρο 105 παρ. 1 του Συντάγματος). Η αυστηρή τήρηση του κανονισμού του Άθω, όσον αφορά το πνευματικό μέρος, εναπόκειται στην ανώτατη επιτήρηση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ενώ όσον αφορά το διοικητικό μέρος, ο Άθως τελεί υπό την επιτήρηση του κράτους (άρθρο 105 παρ. 4 του Συντάγματος). Το Οικουμενικό Πατριαρχείο αποτελεί επίσης μέρος της νομοθετικής εξουσίας της αθωνικής πολιτείας, καθώς το Καταστατικό συντάσσεται και εγκρίνεται από τις είκοσι ιερές μονές, αλλά επικυρώνεται από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τη Βουλή της Ελλάδας (άρθρο 105 παρ. 3 του Συντάγματος).
Επιπλέον, σύμφωνα με το Καταστατικό, όλα τα μοναστήρια του Άθω, τόσο τα πατριαρχικά όσο και τα σταυροπηγιακά, υπάγονται πνευματικά στη δικαιοδοσία της Μεγάλης του Χριστού Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, δηλαδή του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Έτσι, εκεί «δεν επιτρέπεται η μνημόνευση κανενός άλλου, εκτός από το όνομα του Οικουμενικού Πατριάρχη» (άρθρο 5 του Καταστατικού του Αγίου Όρους, εφεξής Κ.).
Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της εποπτείας αυτής είναι τα εξής: η υποχρέωση να ενημερώνεται το Οικουμενικό Πατριαρχείο για οποιαδήποτε εκλογή, διακοπή υπηρεσίας, εθελοντική αποχώρηση ή απομάκρυνση ηγουμένου, επιτρόπου ή άλλου μέλους της γενικής συνέλευσης των μονών (άρθρο 117 του Κ. και άρθρο 36 του νομοθετικού διατάγματος από 10/16 Σεπτεμβρίου 1926), η υποχρέωση να ενημερώνεται το Οικουμενικό Πατριαρχείο κατά τη διαδικασία μετατροπής μιας ιδιόρρυθμης μονής σε κοινοβιακή (άρθρο 85 του Κ.), η υποχρέωση κάθε αρχιερέα, που καλείται στον Άθω για να τελέσει κάποιο μυστήριο, να λάβει άδεια από το Οικουμενικό Πατριαρχείο (άρθρο 173 του Κ.), η υποχρέωση κάθε επισκέπτη των βιβλιοθηκών του Αγίου Όρους να προσκομίσει εγγράφως την αντίστοιχη άδεια από το Οικουμενικό Πατριαρχείο (άρθρο 185 παρ. 2 του Κ.) κ.ά.
Τέλος, το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει δικαστική εξουσία στο Άγιον Όρος, πράγμα στο οποίο θα αναφερθούμε εκτενώς σε επόμενη ενότητα.
II. Υπό τη διοικητική εποπτεία της Βουλής των Ελλήνων.
1. Η επιτήρηση της περιοχής του Αγίου Όρους, το οποίο, όπως έχει ήδη αναφερθεί, αποτελεί αυτοδιοικούμενο τμήμα του ελληνικού κράτους, ασκείται, όσον αφορά το διοικητικό μέρος, από την ελληνική πολιτεία, η οποία έχει την αποκλειστική ευθύνη διαφύλαξης της δημόσιας τάξης και ασφάλειας (άρθρο 105 παρ. 4 του Συντάγματος).
Το συνταγματικό αυτό διάταγμα περιλαμβάνει και τη νομοθεσία του Καταστατικού Χάρτη του Αγίου Όρους. Συγκεκριμένα, το 2ο κεφάλαιο του νομοθετικού διατάγματος από 10/16 Σεπτεμβρίου 1926, το οποίο εγκρίνει το Καταστατικό, αφιερώνεται στη διοίκηση του Αγίου Όρους. Εκεί αναφέρεται πως ο διοικητής του Άθω είναι υπεύθυνος να ελέγχει, εκτός από τα ζητήματα δημόσιας τάξης και ασφάλειας, την τήρηση των διατάξεων του Καταστατικού, εφιστώντας την προσοχή της Ιεράς Κοινότητας σε περιπτώσεις παραβίασης οποιουδήποτε μοναστικού κανόνα εντός της επικράτειας του Αγίου Όρους, ενώ σε περιπτώσεις διαφωνίας υποχρεούται να ενημερώσει το Υπουργείο Εξωτερικών, στο οποίο και υπάγεται (άρθρο 3).
2. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι αποφάσεις σχετικά με τον θεσμό αυτό. Από την αρχή των διαπραγματεύσεων, πιθανόν εξαιτίας διαφόρων διπλωματικών παραγόντων που τελικά οδήγησαν στην προσάρτηση του Αγίου Όρους στην Ελληνική Δημοκρατία, αποφασίστηκε πως ο διοικητής του Άθω θα συνεχίσει να υπάγεται στο Υπουργείο Εξωτερικών, πράγμα που σήμερα δεν θεωρείται θεμιτό.
α) Το αρχικό κείμενο του νομοθετικού διατάγματος της 10ης Σεπτεμβρίου 1926, μέσα από το οποίο εγκρίθηκε ο Καταστατικός Χάρτης, προέβλεπε τον διορισμό ενός διοικητή με απόφαση του Υπουργείου Εξωτερικών, με αξίωμα και μισθό νομάρχη. Στη συνέχεια, με τον νόμο αρ. 6010/1934 καθορίστηκε πως αυτός θα πρέπει να προέρχεται από υπαλλήλους του Υπουργείου Εξωτερικών και να έχει θέση τουλάχιστον διευθυντή τομέα ανωτάτου επιπέδου. Ωστόσο, ο υπουργός δύναται να διορίζει στη θέση αυτή πρόσωπα της επιλογής του που δεν υπηρετούν ενεργά το Υπουργείο Εξωτερικών, αλλά έχουν υπηρετήσει εκεί σε δευτερεύουσες θέσεις και έχουν διακριθεί «για τουλάχιστον μία δεκαετία». Στη συνέχεια, με έκτακτο νόμο αρ. 758/1937 ορίστηκε ο διορισμός οποιουδήποτε προσώπου έχει υπηρετήσει σε δημόσια υπηρεσία και έχει διακριθεί για την εκτέλεση των καθηκόντων του.
.jpg)
Με προεδρικό διάταγμα αρ. 27/1975 θεσμοθετήθηκε για πρώτη φορά η θέση του αναπληρωτή διοικητή, που δεν προβλεπόταν από τη νομοθεσία του Αγίου Όρους. Στη συνέχεια, το 1983, με κοινή απόφαση των Υπουργών Εσωτερικών, Εξωτερικών και Οικονομίας ορίστηκε πως στη θέση του διοικητή της αθωνικής πολιτείας μπορούν να διορίζονται επίσης μέλη του κύριου και βοηθητικού προσωπικού των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων.
β) Καθίσταται σαφές πως οι απαραίτητες προϋποθέσεις για την κάλυψη της θέσης του διοικητή του Αγίου Όρους άλλαζαν συνεχώς, προσπαθώντας να προσαρμοστούν στα δεδομένα των συγκεκριμένων υποψηφίων που επιλέγονταν από το υπουργείο για τη θέση του διοικητή της αθωνικής πολιτείας. Τελικά, έγινε κατανοητό πως ήταν προτιμότερο να διορίζονται πρόσωπα που έχουν προφανή σχέση με το Άγιον Όρος, που έχουν αναδειχθεί μέσα από την ενασχόλησή τους με τον Άθω και γνωρίζουν τις ανάγκες της μοναστικής κοινότητας.
Έτσι, το 1998, με απόφαση του Υπουργείου Εξωτερικών καθορίστηκε πως ο διοικητής του Αγίου Όρους διορίζεται με προεδρικό διάταγμα μετά την υποβολή υποψηφιότητας από το Υπουργείο Εξωτερικών «προσωπικότητας με αναγνωρισμένο κύρος, εμπειρία διοικητικής εργασίας και γνώση των θεμάτων του Αγίου Όρους». Ο αναπληρωτής διοικητής πρέπει να είναι άτομο με ανώτατη εκπαίδευση και εξίσου γνώστης των θεμάτων του Άθω (άρθρο 21 του νόμου αρ. 2594/1998). Η ρύθμιση αυτή παρέμεινε αμετάβλητη στον ισχύων κανονισμό του Υπουργείου Εξωτερικών (άρθρο 29 του νόμου αρ. 3566/2007).
Ο διοικητής του Αγίου Όρους, μαζί με τον αναπληρωτή του, διορίζονται με διάταγμα που εκδίδεται από το Υπουργείο Εξωτερικών. Παλιότερα διέθετε το αξίωμα και τον μισθό του γενικού γραμματέα της περιφέρειας, ενώ μετά από πρόσφατη διοικητική μεταρρύθμιση διαθέτει το αξίωμα και τον μισθό του γενικού γραμματέα της αποκεντρωμένης διοίκησης (άρθρο 6 παρ. 2 του νόμου αρ. 3852/2010).
3. Οι εξουσίες που έχει ο διοικητής του Αγίου Όρους είναι περιορισμένες και εξαντλούνται στον έλεγχο της αυστηρής τήρησης του κανονισμού του Αγίου Όρους, όσον αφορά το διοικητικό μέρος, και τη διατήρηση της δημόσιας τάξης και ασφάλειας στην ευρύτερη περιοχή.
Για τον λόγο αυτό, ο όρος «διοικητής» μπορεί να θεωρηθεί ακατάλληλος, καθώς επί της ουσίας πρόκειται απλώς για έναν εκπρόσωπο του νόμου, ο οποίος υπάγεται στο Υπουργείο Εξωτερικών, οφείλει να εκτελεί εντολές και να ενεργεί σε συμφωνία με αυτό.
4. Τα ζητήματα που σχετίζονται με τη διοίκηση και το διοικητικό προσωπικό του Άθω ρυθμίζονται από το προεδρικό διάταγμα αρ. 227/1998 «Για την οργάνωση της διοίκησης του Αγίου Όρους».
Σύμφωνα με τους όρους του διατάγματος αυτού, εάν ο διοικητής πληροφορηθεί με οποιονδήποτε τρόπο την παραβίαση (διοικητικής φύσεως) των διατάξεων του Καταστατικού από οποιοδήποτε όργανο έχει, σύμφωνα με το Σύνταγμα, δικαίωμα αυτονομίας και αυτενέργειας, όπως η Ιερά Κοινότητα, η Ιερά Επιστασία ή άλλες μοναστικές αρχές, οφείλει να ενημερώσει εγγράφως την Ιερά Κοινότητα για την παραβίαση του Καταστατικού, εφιστώντας την προσοχή τους στην τήρηση των επιμέρους διατάξεων (άρθρο 2).
Ο διοικητής, σύμφωνα με τον νόμο, έχει επίσης εξουσίες που προσομοιάζουν σε αυτές της ελληνικής αστυνομίας και αφορούν την τήρηση της δημόσιας τάξης. Τις υποχρεώσεις αυτές δύναται να εκπληρώσει ο ίδιος, μέσω του αναπληρωτή διοικητή, μέσω του σώματος της αστυνομίας, των τελωνειακών υπαλλήλων και των οργάνων του λιμενικού και πυροσβεστικού σώματος που υπηρετούν στην περιοχή της αθωνικής χερσονήσου (άρθρο 3 παρ. 1).
Στο πλαίσιο των εξουσιών αυτών, ο διοικητής φροντίζει επίσης για την εκτέλεση των αποφάσεων της Ιεράς Κοινότητας και των μοναστηριακών αρχών, ενώ παράλληλα ρυθμίζει την έκδοση ταυτοτήτων και ταξιδιωτικών εγγράφων μετά την αποδοχή ενός νέου μοναχού ή υποτακτικού (άρθρο 3 παρ. 1α).
Τέλος, οι ενέργειες του διοικητή του Αγίου Όρους, ως εκτελούμενες διοικητικές ενέργειες, υπόκεινται σε έλεγχο από το Συμβούλιο της Επικρατείας και δύνανται να ακυρωθούν. Ωστόσο, αυτό δεν αφορά τις ενέργειες που σχετίζονται με την εσωτερική διοίκηση του Άθω, όπως, για παράδειγμα, τις σχέσεις των μοναχών και των μονών μεταξύ τους ή με τις μοναστηριακές αρχές και την Ιερά Κοινότητα.
5. Εκτός από τον διοικητή, για την αυστηρή τήρηση του Καταστατικού του Αγίου Όρους φροντίζει και ο Υπουργός Εξωτερικών, ο οποίος ελέγχει τη νομιμότητα κατά τη διαδικασία έγκρισης των κανονιστικών διατάξεων που λαμβάνονται από την Ιερά Σύναξη (βλ. παρακάτω § 10), σύμφωνα με το άρθρο 6 του νομοθετικού διατάγματος από 10/16 Σεπτεμβρίου 1926.
