Η γλυπτική

H ορθόδοξη χριστιανική παράδοση, ενώ παρήγαγε σπουδαία έργα τέχνης, εντούτοις δεν επεξεργάστηκε αρκετά ούτε και ενσωμάτωσε τελικά τη γλυπτική τέχνη. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται αφενός στο γεγονός πως η γλυπτική θεωρήθηκε ικανή να εκφράσει αρτιότερα την κοσμική ζωή και την υλική υπόσταση του ανθρώπου. Αφετέρου είχε συνδεθεί στενά με την ειδωλολατρία και τις παγανιστικές θρησκείες. Στο Άγιον Όρος, όπως και στα υπόλοιπα μοναστήρια του ορθόδοξου χριστιανικού κόσμου, η γλυπτική χρησιμοποιείται κυρίως διακοσμητικά στις ανάγλυφες επιφάνειες των αρχιτεκτονικών μελών.

Η γλυπτική των αγιορείτικων μονών συνδέεται στενά με το υλικό της δόμησης, το μάρμαρο. Αφορά κυρίως τα κιονόκρανα και τις επιφάνειες των τέμπλων. Στην Ιερά Μονή Ιβήρων σώζονται τέσσερα περίτεχνα κιονόκρανα, τα οποία χρονολογούνται από τον 15ο αιώνα και στηρίζουν τον τρούλο του Καθολικού. Τέσσερις επιμέρους κίονες, τοποθετημένοι κατά μήκος των τοίχων, διαθέτουν επίσης πλούσια διακοσμημένα κιονόκρανα, με ανάγλυφα που απεικονίζουν κεφάλια ζώων. Δημιουργήθηκαν στα τέλη του 10^ου - αρχές του 11ου αιώνα και είναι πλήρως εναρμονισμένα με το δάπεδο και τις μαρμάρινες πλάκες του. Στις δύο πλευρές της εισόδου υπάρχουν επίσης κίονες κορινθιακού ρυθμού.

Οι κίονες

Οι κίονες του παλιού Καθολικού της Ιεράς Μονής Ξενοφώντος χρονολογούνται από την πρώιμη βυζαντινή εποχή. Η διακόσμησή τους, πλούσια από φύλλα, περικοκλάδες και το σύμβολο του σταυρού, προδίδει τη σχέση τους με την εποχή του Ιουστινιανού. Τα κιονόκρανα των στηλών του Καθολικού της Ιεράς Μονής Δοχειαρίου προέρχονται επίσης από παλαιότερο ναό και χαρακτηρίζονται από έναν πλούσιο γλυπτικό διάκοσμο.

Το τέμπλο

Το σημείο με την εντονότερη παρουσία της γλυπτικής τέχνης εντός του ορθόδοξου χριστιανικού ναού είναι το τέμπλο. Στο Άγιον Όρος υπάρχει πλήθος περίτεχνων τέμπλων που κοσμούν τα Καθολικά και τα παρεκκλήσια των μονών. Στο παρελθόν το τέμπλο ήταν κατά κύριο λόγο μαρμάρινο και είχε ύψος περίπου ενός μέτρου.  Οι μαρμάρινες πλάκες του στηρίζονταν σε διανθισμένους κίονες που το οριοθετούσαν. Σκοπός του τέμπλου ήταν ο διαχωρισμός του κυρίως ναού από τον ιερό χώρο της Αγίας Τράπεζας. Τον 5ο αιώνα η μορφή του άλλαξε, ενώ από τον 10ο αιώνα και μετά απέκτησε τη μορφή που έχει έως σήμερα. Άρχισε να χρησιμοποιείται το ξύλο και το ύψος του τέμπλου αυξήθηκε προκειμένου να φιλοξενηθούν στην επιφάνειά του φορητές εικόνες και αναπαραστάσεις που πιθανόν δεν μπορούσαν να ενταχθούν στο γενικότερο εικονογραφικό πρόγραμμα των τοιχογραφιών. Τον 14ο αιώνα καθιερώθηκαν οι μορφές που απεικονίζονται έως σήμερα. Οι εικόνες του Ιησού Χριστού και της Θεοτόκου τοποθετήθηκαν δεξιά και αριστερά από τη βασιλική πύλη. Αμέσως μετά τοποθετήθηκαν οι εικόνες του Ιωάννη του Βαπτιστή και του αγίου στον οποίο ήταν αφιερωμένος ο εκάστοτε ναός. Τέλος, αναπαρίσταντο οι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ.

Από τον 17ο αιώνα η μορφή του τέμπλου έγινε πιο σύνθετη, ενώ η επιφάνειά του χωρίστηκε σε τρία μέρη. Το κατώτερο αποτελούνταν από επιμέρους τμήματα με περιορισμένη διακόσμηση. Το δεύτερο καλύπτονταν από έναν πλούσιο ανθοφόρο διάκοσμο. Το τρίτο μέρος περιείχε αναπαραστάσεις των δώδεκα μεγάλων εορτών. Τα ανάγλυφα σε συνδυασμό με τις εικόνες και τις κολώνες που διαχώριζαν τα επιμέρους μέρη έδιναν στο τέμπλο μια ιδιαίτερη μνημειακή όψη.

Στο Άγιον Όρος, ως αποτέλεσμα των νέων αγιογραφικών τάσεων, τα μαρμάρινα τέμπλα αντικαταστάθηκαν κατά τον 15ο αιώνα από ξύλινα. Οι κατασκευές αυτές ήταν μάλλον μικρές σε μέγεθος, για αυτό και αργότερα αντικαταστάθηκαν από νέες, οι οποίες ήταν και πάλι ξύλινες. Τα τέμπλα που υπάρχουν σήμερα στους ναούς του Άθω χρονολογούνται από τον 17ο αιώνα.

Θραύσματα παλαιότερων μαρμάρινων κατασκευών έχουν διασωθεί σε μονές της αθωνικής πολιτείας. Το πιο αξιοσημείωτο τέμπλο είναι αναμφίβολα αυτό του Πρωτάτου, το οποίο δημιουργήθηκε ταυτόχρονα με τον ίδιο τον ναό και χρονολογείται από τα μέσα του 10ου αιώνα. Με το πέρασμα των χρόνων καλύφθηκε από ένα νεότερο ξύλινο τέμπλο, χωρίς ωστόσο να καταστραφεί. Ακόμη, το Καθολικό της Ιεράς Μονής Ξενοφώντος διαθέτει ένα σπουδαίο τέμπλο από μπλε μάρμαρο, το οποίο φιλοτεχνήθηκε κατά τον 14ο αιώνα.

Οι μαρμάρινες πλάκες των παλαιότερων τέμπλων χρησιμοποιήθηκαν πολλές φορές ως οικοδομικά υλικά για την κατασκευή των νέων μοναστηριακών κτιρίων. Για παράδειγμα, οι πλάκες του παλιού τέμπλου της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας, χρονολογημένες πιθανόν από το 964, διακοσμούν σήμερα το βαπτιστήριο της μονής. Παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς μας προσφέρουν παραδείγματα των παλαιοχριστιανικών αναπαραστάσεων και των συμβόλων που χρησιμοποιούνταν σε αυτές, όπως του σταυρού, των λιονταριών, των παγωνιών και των γεωμετρικών σχημάτων. Οι μαρμάρινες πλάκες του πρώιμου τέμπλου του Καθολικού της Ιεράς Μονής Δοχειαρίου είναι σήμερα τοποθετημένες στον εξωτερικό τοίχο της εκκλησίας. Μία από αυτές απεικονίζει τον Μέγα Αλέξανδρο καθισμένο σε άρμα. Οι εικόνες χρονολογούνται από τον 11ο αιώνα. Τμήματα του πρώτου ξύλινου τέμπλου του 15ου αιώνα διατηρούνται ακόμη στο Καθολικό της Ιεράς Μονής Αγίου Παύλου.

Το τέμπλο του παρεκκλησίου του Αγίου Δημητρίου στο παλιό Καθολικό της Ιεράς Μονής Ξενοφώντος είναι χαρακτηριστικό του 18ου αιώνα. Είναι διακοσμημένο με αμπέλια, λουλούδια, ανθισμένα κλαδιά κ.ά. Ανάλογη διακόσμηση έχει το τέμπλο του παρεκκλησίου του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή στην Ιερά Μονή Ιβήρων, το οποίο δημιουργήθηκε το 1711. Μεταξύ άλλων, διαφαίνεται η επιγραφή την οποία κρατούν δύο άγγελοι.

Τον 18ο αιώνα, η κατασκευή των τέμπλων έγινε ακόμη πιο εντυπωσιακή, καθώς επηρεάστηκε από το ευρωπαϊκό μπαρόκ. Στο τέμπλο του Καθολικού της Ιεράς Μονής Γρηγορίου, σχηματίζεται μια ανάγλυφη αψίδα στην κορυφή πάνω από κάθε εικόνα. Το ύψος της τρίτης ζώνης αυξάνεται επίσης, επιβάλλοντας την πρόσθεση νέων κιόνων. Το τέμπλο της Ιεράς Μονής Διονυσίου, φιλοτεχνημένο στις αρχές του 19ου αιώνα, είναι ένα από τα πιο κομψά παραδείγματα γλυπτικής τέχνης στο Άγιον Όρος. Εκεί διατηρείται η εικόνα ολόσωμων αγγέλων.

Από την ίδια περίοδο χρονολογούνται τα τέμπλα των Καθολικών των Ιερών Μονών Σταυρονικήτα, Χιλανδαρίου, Βατοπαιδίου, Καρακάλλου, Φιλοθέου, Ξηροποτάμου, Ζωγράφου, Κουτλουμουσίου και Εσφιγμένου.

Από τα υπόλοιπα ανάγλυφα έργα του Αγίου Όρους, αξίζει να αναφερθούν η πόρτα του Καθολικού της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου, που δημιουργήθηκε το 1567, και η πόρτα του Καθολικού της Ιεράς Μονής Ιβήρων από τα τέλη του 16ου αιώνα. Στην Ιερά Μονή Ξηροποτάμου υπάρχει μαρμάρινη πλάκα του 11ου αιώνα με ανάγλυφη εικόνα του Αγίου Δημητρίου, ο οποίος κρατάει έναν σταυρό στο δεξί του χέρι. Πρόκειται για έργο ενσωματωμένο στον δεξιό εξωτερικό τοίχο του προθαλάμου του Καθολικού. Σύμφωνα με παραδοσιακές αφηγήσεις, η πλάκα αυτή κοσμούσε κάποτε την εκκλησία της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Μια άλλη σπάνια ανάγλυφη επιφάνεια βρίσκεται στην Ιερά Μονή Ξηροποτάμου. Δημιουργήθηκε το 1783 και απεικονίζει ένα μοναστήρι. Εκτός από τις αρχαίες μαρμάρινες σαρκοφάγους που βρέθηκαν στην περιοχή του Αγίου Όρους, αξίζει να σημειωθεί ότι το ταφικό μνημείο του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη, ιδρυτή της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας, είναι επίσης κατασκευασμένο από μάρμαρο με ανάγλυφες αναπαραστάσεις.