Μεγίστη Λαύρα

Ιστορία και νεωτερικότητα

Η Πρώτη Μονή

Μετά τη Μορφονού ξεκινά αμαξιτός δρόμος που ανηφορίζει στην πλαγιά και οδηγεί στη φιάλη, την πηγή από την οποία υδρεύεται, μέσω του Νεροφοριού, η Μεγίστη Λαύρα. Πρόκειται για έργο μεγίστης κλίμακας, το αρχαιότερο υδραυλικό έργο που έγινε στο Άγιον Όρος. Ψηλά, σε ευδιάκριτη θέση στο φρύδι της, διακρίνεται το Κάθισμα τον Αγίου Σάββα, όπου μόνασε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς.

Συνεχίζοντας στον παράκτιο αμαξιτό δρόμο προς τη Μεγίστη Λαύρα, συναντάμε λίγο πιο πέρα από την περιοχή της Μορφονούς μια διακλάδωση (δεξιά) με πινακίδα που οδηγεί στο αγίασμα του Αγίου Αθανασίου. Εμπερίστατος, λόγω της έλλειψης νερού και τροφίμων στο εργοτάξιο που έχτιζε τη Μέγιστη Λαύρα, ο άγιος ξεκίνησε για τις Καρυές για να στείλει μήνυμα και να ζητήσει βοήθεια από τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά. Στο σημείο του αγιάσματος, που απέχει δύο ώρες πεζοπορία από τη μονή, παρουσιάστηκε και του μίλησε η Θεοτόκος. Για να πειστεί ο άγιος ότι δεν επρόκειτο για πειρασμό, η Θεοτόκος τον διέταξε να χτυπήσει σταυροειδώς το βράχο στο όνομα της Αγίας Τριάδος. Ευθύς ανέβλυσε πηγή νερού, που ρέει σε σταθερή ποσότητα όλο το χρόνο. Η Θεοτόκος έδωσε εντολή να χτιστεί στο σημείο εκείνο ναός και να λειτουργείται συχνά, και υποσχέθηκε να φροντίζει ως οικονόμος τη μονή μέχρι τη συντέλεια του αιώνος. Για το λόγο αυτό ο μοναχός που εκτελεί το διακόνημα του οικονόμου στη Μεγίστη Λαύρα έχει τον τίτλο του «παραοικονόμου». Η σημερινή μορφή τον ναού (Ζωοδόχος Πηγή) είναι αποτέλεσμα ανακαίνισης του 1892. Στο υπέρθυρο υπάρχει εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα με την επιγραφή: «+Πλήττει πάλαι Μωσής, ράβδω πέτραν είν' επί δεία/Νυν δ' Αθανάσιος ώς ηλίβατον βαλλάν/Φωνή Θεοτόκου./Ατάρ έρρε, εφήμερον ύδωρ,/Τόδε δ' αείρρονν ρει/Πνεύμασι, σώμασιν άκος». Στο χώρο του αγιάσματος υπάρχει επίσης κιόσκι για την ανάπαυση των οδοιπόρων.

Ιστορία

Η ίδρυση της Μεγίστης Λαύρας (963) από τον άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη συμπίπτει με την καθιέρωση του κοινοβιατικού μοναχισμού στον Άθω. Η μονή χτίστηκε στην περιοχή Μελανά, όπου ο άγιος είχε εγκαταβιώσει παλαιότερα ως ερημίτης και είχε χτίσει ναό αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Στην αρχαιότητα υπήρχε στην περιοχή το πελασγικό πόλισμα Άθωσα.

Η μονή αναφέρεται επίσης με τις ονομασίες «Λαύρα των Μελανών», «Λαύρα του κυρού Αθανασίου», «Λαύρα του Αγίου Αθανασίου», «Μεγάλη Λαύρα» ή απλώς «Λαύρα», που σημαίνει πολυάνθρωπο μοναστήρι.

Την προσωνυμία «Λαύρα» τη διατήρησε ακόμη κι όταν έγινε κοινόβιο και εξαφανίστηκαν οι άλλες λαύρες με τη μετατροπή τους σε κοινόβια του τύπου του αγίου Αθανασίου.

Σύμφωνα με το Βίο του, ο άγιος Αθανάσιος έχτισε πρώτα το περιμετρικό οχυρωματικό τείχος, κατόπιν το καθολικό και ύστερα κελλιά για τους μοναχούς. Οι οικοδομικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν παρά τις αλλεπάλληλες αντιξοότητες και τον πόλεμο των δαιμόνων, χάρη στις προσευχές του αγίου και στη γενναιόδωρη οικονομική βοήθεια από πλευράς ιού αυτοκράτορα Νικηφόρου Β' Φωκά, ο οποίος προικοδότησε τη μονή με μετόχια όπως η Μονή Περιστερών κοντά στη Θεσσαλονίκη, με τμήμα Τιμίου Ξύλου, με άγια λείψανα και πολύτιμα κειμήλια. Ο Φωκάς προνόησε επίσης για τη διαβίωση των 80 αρχικών μοναστών εγκρίνοντας ετήσια χορηγία 244 νομισμάτων και προμήθειες σιτηρών. Η βοήθεια αυτή επέτρεψε στον άγιο Αθανάσιο να πραγματοποιήσει εκείνο που προγενέστεροι του (άγιος Ευθύμιος ο Νέος) είχαν επιδιώξει ανεπιτυχώς: την ίδρυση μιας κοινοβιακής μονής στον Άθω.

Ο Φωκάς δολοφονήθηκε (969) από τον στρατηγό Ιωάννη Τσιμισκή, ο οποίος στέφθηκε αυτοκράτορας και ανέλαβε την εξουσία. Ο Τσιμισκής διπλασίασε τη χορηγία προς τη νεοσύστατη μονή, καθιστώντας έτσι εφικτή την ολοκλήρωση των εργασιών. Τιμάται ως συγκτήτορας, μαζί με τον Νικηφόρο Β' Φωκά.

Ο αριθμός των μοναχών της Λαύρας άρχισε να αυξάνει, και σταδιακά ο κοινοβιατισμός εδραιώθηκε στον Άθω. Ο Βασίλειος Β' Βουλγαροκτόνος δώρισε στη μονή πολλά μετόχια, μεταξύ αυτών τη νήσο Άγιος Ευστράτιος. Η Μεγίστη Λαύρα προσάρτησε τα μονύδρια του Ακινδύνου και του Γομάτου, που της παραχωρήθηκε το 989 από τον πατριάρχη Νικόλαο Β' Χρυσοβέργη. Το 996 ο Πρώτος Ιωάννης και η Σύναξις ανέθεσαν στον άγιο Αθανάσιο το εγκαταλειμμένο μονύδριο του Μονοξυλίτη. Οι χορηγίες αυτές και οι προικοδοτήσεις επέτρεψαν στον άγιο να ολοκληρώσει το γιγαντιαίο για την εποχή του καθολικό της μονής. Ο άγιος Αθανάσιος μερίμνησε επίσης για τις πρακτικές ανάγκες της μονής: κατασκεύασε νερόμυλο, φύτεψε αμπελώνες, ίδρυσε αναρρωτήριο για μοναχούς στον Μυλοπόταμο. Πρωτοστατούσε σε όλες τις εργασίες. Το 1001, την ώρα που επιθεωρούσε μαζί με άλλους έξι μοναχούς το θόλο της κόγχης του ιερού βήματος, ο θόλος γκρεμίστηκε και τους καταπλάκωσε (5 Ιουλίου). Ο ενταφιασμός του ιερού λειψάνου έγινε μετά τρεις μέρες, αφού πρώτα το προσκύνησαν με δάκρυα 2.500 Αθωνίτες μοναχοί.

Τον Αθανάσιο διαδέχτηκε στην ηγουμενία ο Αντώνιος, καθ' υπόδειξη του ίδιου του αγίου. Ο Αντώνιος έχαιρε επίσης, όπως και ο Αθανάσιος, της εύνοιας των αυτοκρατόρων, των οποίων οι δωρεές συνεχίστηκαν και επί ηγουμενίας των διαδόχων του, Θεοδωρήτου, Ευστρατίου, Μιχαήλ. Το Β' Τυπικό του Αγίου Όρους (1045) επιβεβαιώνει την προνομιακή θέση της Λαύρας και τη θέτει στην πρώτη ιεραρχικά θέση.

Χρυσόβουλλο (1057) του Μιχαήλ Στ' αυξάνει τη χορηγία από τα 488 νομίσματα του Τσιμισκή σε 812 νομίσματα, και ανάλογη γενναιοδωρία επιδεικνύουν μεταγενέστεροι αυτοκράτορες, όπως οι Κωνσταντίνος 1 Δούκας, Αλέξιος Α' Κομνηνός, και οι Παλαιολόγοι ξεκινώντας από τον ίδιο τον Μιχαήλ Η.

Η κτηματική έκταση της μονής ολοένα αυξάνει μέχρι το 15ο αιώνα, με την προσάρτηση μονυδρίων, εγκαταλειμμένων και μη, όπως το μονύδριο των Βουλευτηρίων που περιήλθε στη δικαιοδοσία της Λαύρας το 1030, της Μονής των Αμαλφιτανών στα τέλη του 13ου αιώνα, του μονυδρίου του Μακρή στις αρχές του 15ου αιώνα. Αντίστοιχη είναι και η αύξηση του αριθμού των μοναχών. Στα τέλη του 10ου αιώνα, η Μεγίστη Λαύρα αριθμεί 160 μοναχούς, ενώ στα μέσα του 14ου αιώνα έχει γύρω στους 700 μοναχούς. Η περίοδος μεταξύ 11 ου και 14ου αιώνα χαρακτηρίζεται από μεγάλη ακμής· εγκαταβιώνουν τότε στη μονή πολλοί ονομαστοί ασκητές, μεταξύ των οποίων ο κορυφαίος υπέρμαχος του Ησυχασμού άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς.

Την περίοδο της ακμής ακολούθησε μαρασμός. Οι πειρατικές επιδρομές του 14ου αιώνα και η Τουρκοκρατία από το 15ο αιώνα και μετά είχαν ως αποτέλεσμα την πληθυσμιακή αποψίλωση της μονής. Παρατηρήθηκε τότε μια χαλάρωση στην εφαρμογή των κανόνων του αγίου Αθανασίου. Ο αριθμός ίων μοναχών μειώθηκε αισθητά και στις αρχές του 16ου αιώνα η μονή διέθετε πολύ λίγους μοναχούς για να μπορέσει να επιβιώσει ως κοινόβιο, και εξ ανάγκης το λίκνο του αγιορείτικου κοινοβιατισμού μετατρέπεται σε ιδιόρρυθμη μονή, χωρίς όμως το γεγονός αυτό να μπορέσει να αναστρέψει το ρεύμα της εγκατάλειψης.

Ελάχιστοι ήταν οι μοναχοί στις αρχές του 16ου αιώνα, όταν ο βοεβόδας της Βλαχίας Νεαγκόε Μπασαράμπ (1512-1521) ανέλαβε να συνδράμει τη μονή. Έργο του ήταν η μολυβδοσκέπαση του καθολικού, που λίγο αργότερα (1535) ιστορήθηκε από τον Θεοφάνη τον Κρήτα. Χάρη στις προσπάθειες του πατριάρχη Αλεξάνδρειας Σίλβεστρου και της Ιεράς Συνάξεως, η μονή επανέκαμψε στον κοινοβιατισμό το 1575 με σιγίλλιο του πατριάρχη Ιερεμία Γ'. Έγιναν τότε πολλά έργα αναστήλωσης και ανακαίνισης. Η σχετική οικονομική ευρωστία της μονής τής επέτρεψε να αναλάβει την καταβολή των φόρων για λογαριασμό και των άλλων μονών. Οι φόροι όμως ήταν επαχθείς και η ευρωστία αποδείχθηκε εύθραυστη. Η μονή περιήλθε ξανά σε περίοδο μαρασμού. Ο αριθμός των μοναχών ελαττώθηκε. 

Όταν το 1623 επισκέφθηκε τη μονή ο πατριάρχης Άνθιμος Β', βρήκε μόνο πέντε ή έξι μοναχούς, που ζούσαν σε συνθήκες απίστευτης ένδειας.

Το 1662 εγκαταστάθηκε στη μονή ο πατριάρχης Διονύσιος Γ' ο Βάρδαλης, ο οποίος αφιέρωσε όλη την προσωπική του περιουσία για την ανασυγκρότηση της. Ωστόσο, για άλλη μια φορά, δεν αποφεύχθηκε η μετατροπή της μονής σε ιδιόρρυθμη.

Ο 18ος αιώνας σηματοδότησε νέα περίοδο ακμής, που τροφοδοτήθηκε από την άνθηση της οικονομίας και των γραμμάτων στις ελληνικές παροικίες των παραδουνάβιων ηγεμονιών και της Δύσης, καθώς και στα νησιά του Αιγαίου. Το 1759 ιδρύθηκε στη μονή το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο στον ελλαδικό χώρο. Τυπώθηκε η Εκλογή του Ψαλτηρίου του Νεόφυτου Καυσοκαλυβίτη. Το δεύτερο όμως βιβλίο, ένας προσκυνηματικός οδηγός της μονής, γραμμένος από τον λόγιο μοναχό Μακάριο Τριγώνη, δεν μπόρεσε να τυπωθεί γιατί ία μηχανήματα καταστράφηκαν οπό τους Τούρκους.

Όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση το 1821, εγκαταβίωναν στη Μεγίστη Λαύρα 117 μοναχοί, ενώ άλλοι 448 μόναζαν σε εξαρτήματά της. Μερικοί από αυτούς ακολούθησαν τον Εμμανουήλ Παππά και πήραν μέρος στην εξέγερση. Η δεκαετία της τουρκικής κατοχής στο Άγιον Όρος (1821-30) έφερε πολλά δεινά στη μονή, όπως άλλωστε και σε όλα τα καθιδρύματα του Αγίου Όρους.

Το 1963 εορτάστηκε με μεγαλοπρέπεια η χιλιετηρίδα από την ίδρυση της μονής, παρουσία του οικουμενικού πατριάρχη, άλλων πατριαρχών και του βασιλέα Παύλου. Η χιλιετηρίδα του πρώτου αγιορείτικου κοινοβίου τιμήθηκε με τη μονή σε καθεστώς ιδιορρυθμίας, μέσα σε συνθήκες πληθυσμιακής συρρίκνωσης, που οδήγησαν ορισμένους να πουν ότι ο εορτασμός ήταν ουσιαστικά ο επικήδειος του αγιορείτικου μοναχισμού, ότι το Άγιο Όρος θα καταντούσε απλώς μουσείο. Οι εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών διέψευσαν τις προσδοκίες τους.

Το 1980 η μονή επανέκαμψε στο κοινοβιατικό σύστημα. Ανήμερα στην εορτή του αγίου Αθανασίου έγινε η ενθρόνιση του πρώτου ηγουμένου στη νεότερη ιστορία της Μεγίστης Λαύρας. Αιφνίδια ανέβλυσε τότε ευώδες υγρό στο προστατευτικό τζάμι της εικόνας του αγίου που σκεπάζει τον τάφο του, σημείο που ερμηνεύτηκε ως ευαρέσκεια του κτήτορα.

Ο κουβαράς, ένα μητρώο μοναχών που τηρείται χωρίς διακοπή εδώ και 10 αιώνες, δείχνει ότι στη μονή εγκαταβίωσαν 27 πατριάρχες, 150 αρχιερείς, 168 ηγούμενοι, 3.400 ιερομόναχοι, 45 διάκονοι και 14.000 μοναχοί. Εξήντα άγιοι της Εκκλησίας εγκαταβίωσαν για κάποιο χρονικό διάστημα στη μονή ή στα εξαρτήματά της. Μεταξύ αυτών είναι οι άγιοι Γρηγόριος ο Παλαμάς· Νείλος ο Μυροβλότης· Ιωάννης ο Κουκουζέλης· Γρηγόριος Δομέστιχος· οι νεομάρτυρες Δαμασκηνός (1681)· Κωνστάντιος ο Ρώσος (1743)· Ιωάννης ο Βούλγαρης (1784), που επί τρία χρόνια υπηρετούσε έναν μονόχειρα γέροντα πνευματικό και φανερώθηκε ως χριστιανός κάνοντας το σταυρό του στην Αγιά Σοφία· Λουκάς ο Μυτιληναίος (1802)· Ευθύμιος Ιβηροσκητιώτης, 1814)· Παύλος Πελοποννήσιος (1818)· Κωνσταντίνος εξ Αγαρηνών (1819)· Τιμόθεος ο Εσφιγμενίτης (1820)· Αθανάσιος ο Λήμνιος (1846), που αιχμαλωτίστηκε από το στρατό του Ιμπραήμ, εξισλαμίστηκε και παντρεύτηκε, είδε σε όραμα τον άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη, επέστρεψε στο Άγιον Όρος, και τελειώθηκε μαρτυρικώς διά πνιγμού στον Ελλήσποντο.

Ξενάγηση στη Μονή

Η κυρία είσοδος είναι στη βορειοδυτική πλευρά του συγκροτήματος. Απέναντί της είναι μια κρήνη (1818), αφιέρωμα χριστιανού από τη Νίγδη της Καππαδοκίαςю Θυμίζει έντονα ταφική στήλη μουσουλμανικού νεκροταφείου και φέρει επιγραφή στα καραμανλίδικα: (νότια πλευρά) «ΝΗΓΤΕΛΙ ΧΑΤΖΙΓΙΟΥΒΑΝ/ΤΑΜΑΤΙ ΧΑΤΖΙΓΕΩΡΓΙ ΟΡΤ/ΑΓΙΠΟΡΛΟΥ ΠΕΤΡΟ 1818»· (βόρεια πλευρά) «ΝΗΓΤΕΛΙ ΚΕΒΕΝΤΖΙΟΓΛΟΥ/ΧΑΤΖΙΛΑΖΑΡ ΚΑΡΤΑΣΙ ΧΑΤΙ/ΠΕΤΡΟ ΕΤΟΣ 1818»· (γείσο) «ΙΝΤΖΕΣΟΥΛΟΥ ΣΑΜΑΤΙΑΤΑ ΤΑΣΤΖΙ ΔΗΜΗΤΡΙΣ» [«Ο Νίγδελης Χατζηγιάννης* ο γαμπρός του Χατζηγεώργης· ο Πέτρος από το Ορταγίπορλου, 1818», «Ο Νίγδελης Κεβεντζίογλου Χατζηλάζαρος· ο αδελφός του Χατζηπέτρος, Έτος 1818», «Ο λιθοξόος Δημήτρης από το Ιντζεσού, που μένει στα Σαμάτια»]. Πίσω από την κρήνη είναι το κιόσκι, με εξαιρετική θέα στο θρακικό πέλαγος· όταν η ατμόσφαιρα είναι καθαρή, φαίνονται η Θάσος, η Καβάλα, η Ίμβρος, η Σαμοθράκη και η Τένεδος. Η είσοδος έχει θολωτό προστώο (19ος αι) με τοιχογραφία του ζωδιακού κύκλου. Στο υπέρθυρο εικονίζεται η Θεοτόκος πλαισιωμένη από τον άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη και τον άγιο Μιχαήλ Συνάδων. Η σιδερένια δίφυλλη πόρτα (1893) φέρει σφυρήλατο διάκοσμο. Δεξιά στο διαβατικό βρίσκεται κομψότατο εικονοστάσι με εικόνα του αγίου Αθανασίου. Το διαβατικό διαδέχεται ένας υπαίθριος τριγωνικός χώρος, που σχηματίζεται από οχυρωματική προσθήκη του 17ου αιώνα. Στον αριστερό τοίχο του υπαίθριου χώρου βρίσκεται σειρά από γάντζους, όπου κρεμούσαν τους τορβάδες τους οι Ερημίτες της περιοχής όταν έφταναν, και οι πατέρες της μονής τούς γέμιζαν με την κουμπάνια [τρόφιμα (ψωμί, ελιές, τυρί) για τη βδομάδα]. Στο τέλος του υπαίθριου χώρου βρίσκονται οι δύο πόρτες που αντιστοιχούν στο πάχος του οχυρωματικού περιβόλου (5 μ.) και οδηγούν στην αυλή. Τα θυρόφυλλά τους είναι από σκληρό ξύλο επενδυμένο με μεταλλικά ελάσματα. Το υπέρθυρο της πρώτης και οι δύο πράσινες κολόνες που σχηματίζουν παραστάτες ανάγονται στο 10ο ή 11ο αιώνα. Ανάμεσα στις δύο πόρτες, στο φάρδος του τοίχου αριστερά, βρίσκεται υαλόφρακτη τοιχογραφία της Παναγίας Οδηγήτριας.

Μπαίνοντας στην αυλή δεν έχει κανείς την αίσθηση του μεγάλου χώρου του μοναστηριακού συγκροτήματος, αντίθετα εντυπωσιάζεται από το συνωστισμό των κτηρίων. Δεξιά, βλέπει την εσωτερική όψη του οχυρωματικού περιβόλου που καταλήγει στη γωνία στον πύργο του Τσιμισκή, και μπροστά του, ένα διώροφο κτίσμα που σήμερα στεγάζει το παλαιό ξυλουργείο· παλαιότερα (μέχρι το 19ο αι.) το ισόγειο χρησιμοποιείτο ως βουρδουναριό [οταύλοι ημιόνων] και ο όροφος μέχρι το 1580 στέγαζε το νοσοκομείο της μονής. Αριστερά από το ξυλουργείο εντυπωσιάζει η κομψή τοιχοποιία του παρεκκλησίου ίων Εισοδίων της Θεοτόκου, γνωστότερου ως Παναγία Κουκουζέλισσα. Θεωρείται ως το δεύτερο καθολικό της μονής. Το παρεκκλήσιο ακολουθεί τον αθωνικό τύπο και η ίδρυσή του αποδίδεται στον άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη και συνδέεται με το θαύμα του αγιάσματος και της Παναγίας της Οικονόμισσας. Το 14ο αιώνα έγιναν οικοδομικές εργασίες στο ναό. Μαρμάρινη επιγραφή πληροφορεί ότι αναστηλώθηκε εκ βάθρων το 1613 από τον μητροπολίτη Σάμου Μαρτύριο· φαίνεται ότι είχε καταρρεύσει από τον καταστροφικό σεισμό του 1585. Στην περίοδο 1613-1826 φυλασσόταν εκεί η εικόνα της Παναγίας Οικονόμισσας, η οποία κατόπιν μεταφέρθηκε στο καθολικό. Η σημερινή μορφή του παρεκκλησίου ολοκληρώθηκε το 1713 και αγιογραφήθηκε το 1719. Οι τοιχογραφίες είναι έργο του Δαβίδ από τη Σελενίτζα [σημερινή περιοχή Πόγραδετς, στην Αλβανία]. Είναι ιδιαίτερα γνωστή η παράστασή του «Αινείτε τον Κύριο», όπου οι χορευτές εικονίζονται με τοπικές ενδυμασίες της εποχής. Οι τοιχογραφίες του νάρθηκα, ωστόσο, είναι προγενέστερες και μιμούνται το ύφος του Πανσελήνου. Το 1826 μεταφέρθηκε στο παρεκκλήσιο Κουκουζέλισσας, η οποία προηγουμένως ήταν στο παρεκκλήσιο των Αγίων Τεσσαράκοντα. Η παράδοση λέει ότι η εικόνα ήρθε θαύμα τουργικώς μόνη της και τοποθετήθηκε σιο τέμπλο του καθολικού. Γύρω στα 1300 τοποθετήθηκε στον αρχιερατικό θρόνο. Εκεί βρισκόταν όταν εμφανίστηκε θαυματουργικώς στον μελουργό άγιο Ιωάννη Κουκουζέλη. Πολλά θαύματα επιτέλεσε και επιτελεί η εικόνα, που πολλές φορές έσωσε τη μονή από πυρκαγιά και το 1755 την προστάτεψε από μια επιδρομή πειρατών.

Την προστασία της μονής σε πιο πρακτικό επίπεδο εξασφάλιζε ο οχυρωματικός πύργος στη νοτιοδυτική γωνία του περιμετρικού τείχους. Ονομάζεται Πύργος του Τσιμισκή, και η παράδοση αποδίδει στον αυτοκράτορα αυτό (969-76) την ανέγερσή του. Πρόσφατες έρευνες στα θεμέλια τείνουν να επιβεβαιώσουν την παράδοση. Οπωσδήποτε χτίστηκε μετά την οικοδόμηση του περιμετρικού τείχους από τον άγιο Αθανάσιο. Είναι πιθανόν να υπέστη αναστηλωτική επέμβαση το 14ο αιώνα και οπωσδήποτε το αρχικό του ύψος ήταν κατά έναν τουλάχιστον όροφο χαμηλότερο από το σημερινό (24 μ). Ανακαινίστηκε ριζικά το 1522 από τον μητροπολίτη Σερρών Γεννάδιο, και τότε διαμορφώθηκαν οι εσωτερικές του στάθμες στα σημερινά επίπεδα. Το 1688 χτίστηκε στη νοτιοανατολική γωνία της υψηλότερης στάθμης το θολωτό παρεκκλήσιο του Αγίου Στεφάνου, και έκτοτε δεν φαίνεται να υπέστη αλλοιώσεις ή διασκευές. Σύμφωνα με παραδόσεις της μονής, επί Τουρκοκρατίας στεγάστηκε στον πύργο η βιβλιοθήκη.

Απέναντι από το παρεκκλήσιο της Παναγίας Κουκουζέλισσας, στη βόρεια πτέρυγα, στεγάζεται το αρχονταρίκι. Από το σκεπαστό εξώστη του έχει κανείς ωραία άποψη του εσωτερικού της μονής. Το τμήμα αυτό της πτέρυγας χτίστηκε το 1580 και αρχικά χρησιμοποιείτο ως νοσοκομείο. Η μετατροπή του σε αρχονταρίκι έγινε το 18ο αιώνα.

Μετά το αρχονταρίκι, προς τα ανατολικά στη βόρεια πτέρυγα, συναντάμε το βαγεναριό [αποθήκη κρασιού]. Αξιοθέατες είναι οι παραβούτες [πελώρια βαρέλια] για το κρασί, χωρητικότητας πολλών χιλιάδων λίτρων η καθεμία. Η μεγαλύτερη, που σήμερα χρησιμοποιείται ως πατητήρι σταφυλιών, έχει χωρητικότητα 35 τόνων.

Μπροστά από το βαγεναριό, η αυλή στενεύει και γίνεται ουσιαστικά ένας ευρύχωρος διάδρομος ανάμεσα στη βόρεια πτέρυγα και στην απόληξη του συγκροτήματος της τράπεζας, το οποίο επί του παρόντος ανακαινίζεται ριζικά. Στη μέση του διαδρόμου βρίσκεται ένα κομψό προσκυνητάρι της Παναγίας Οικονόμισσας (1816), με φορητή εικόνα του 16ου-17ου αιώνα. Η απόληξη του συγκροτήματος της τράπεζας στεγάζει σε όλο το μήκος του άνω ορόφου το σχολειό, όπου λειτούργησε σχολείο στην περίοδο από τα τέλη του 19ου αιώνα έως το 1930 και όπου παλαιότερα φυλάσσονταν οι εικόνες της μονής. Ο ισόγειος χώρος κάτω οπό το σχολειό στεγάζει το παλιό δοχειό [αποθήκη λαδιού] με 15 αρχαία πιθάρια πακτωμένα στο έδαφος. Στη νοτιοδυτική γωνία του συγκροτήματος της τράπεζας βρίσκεται το μαγειρείο· ο πολυγωνικός τρούλλος του επισκευάστηκε το 1725.        

Μετά το διάδρομο βρίσκεται το μεγαλύτερο τμήμα της αυλής. Το μέγεθός της είναι επιβλητικό. Είναι στρωμένη με πλάκες και διασώζει το σύστημα αποχέτευσης των ομβρίων υδάτων που ανάγεται στη Βυζαντινή περίοδο· Δεξιά βρίσκονται δύο υπεραιωνόβια κυπαρίσσια· σύμφωνα με την παράδοση το μεγαλύτερο (προς τα βόρεια) φυτεύτηκε από τον άγιο Αθανάσιο και το άλλο από το μαθητή του Ευθύμιο, μετέπειτα κτήτορα της Μονής Ιβήρων. Στα πεζούλια των κυπαρισσιών σώζονται πολλά σπαράγματα από αρχαία ανάγλυφα. Ανάμεσα στα κυπαρίσσια βρίσκεται η φιάλη και το καθολικό. Αριστερά, στην προέκταση της βόρειας πτέρυγας, μετά το βαγεναριό βρίσκεται το καμπαναριό. Πρόκειται για μια πρόχειρη σιδηροκατασκευή. Υπήρχαν τρεις πύργοι με καμπαναριά που ανάγονταν στο 1060. Σώζονται μόνο οι περιγραφές τους. Δυο από τους πύργους αυτούς κατεδαφίστηκαν το 1814. Ο τρίτος κατεδαφίστηκε μετά το σεισμό του 1905. Το καμπαναριό εφάπτεται στο παλαιό ηγουμενείο με το παρεκκλήσιο του Αγίου Αθανασίου, όπου γίνεται η κουρά των μοναχών. Εκεί φυλάσσονται και τα σιδερένια μπαστούνια του αγίου. Στο τμήμα αυτό της πτέρυγας βρίσκονται και τα κελλιά του πατριάρχη αγίου Φιλοθέου Κοκκίνου, που διετέλεσε ηγούμενος της μονής (14ος αι.), ενώ πιο πέρα, στο μέσο της πτέρυγας, βρίσκεται το συνοδικό και τα γραφεία της μονής. Το κτήριο χτίστηκε το 1905 στη θέση του πύργου των Αρχαγγέλων, που κατέρρευσε μετά το σεισμό του 1905· είναι νεοκλασικού ρυθμού, και η τοιχοποιία του χαρακτηρίζεται από ισόδομη λιθοδομή.

Το καθολικό είναι αφιερωμένο στον άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη. Θεμελιώθηκε το  963 από τον άγιο Αθανάσιο, ο οποίος το αφιέρωσε στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Η αλλαγή της αφιέρωσης αποδίδεται σε εντολή της Θεοτόκου και έγινε μετά το 1425, αφού πρόσταγμα του αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Παλαιολόγου που εκδόθηκε το έτος αυτό αναφέρει τη μονή με την αρχική της αφιέρωση.

Αποτελεί πρότυπο του ναού αθωνικού τόπου, που ακολούθησαν κατόπιν όλα τα μεταγενέστερα αγιορείτικα καθολικά. Κύριο χαρακτηριστικό του ναού αθωνικού τύπου είναι οι χοροί, οι δύο πλευρικές κόγχες. Η προσθήκη τους ανταποκρίνεται σε λειτουργική αναγκαιότητα: δημιουργία επαρκούς χώρου για τους πολυμελείς χορούς ίων ψαλτών της μονής. Ωστόσο ο αρχικός ναός του αγίου Αθανασίου ακολουθούσε την τυπολογία του απλού σταυροειδούς με τρούλλο και οι χοροί προστέθηκαν περίπου 40 χρόνια αργότερα. Ο ναός αθωνικού τύπου, κατά συνέπεια, είναι γέννημα της βίωσης του κοινοβιατισμού στη Μεγίστη Λαύρα.

Όλη τη δυτική πλευρά του ναού διατρέχει υαλόφρακτος εξωνάρθηκας. Η κεντρική του πύλη συνδέεται με στέγαστρο με το θόλο της φιάλης, καθιστώντας τον με αυτό τον τρόπο ορατά οργανικό τμήμα του ναού. 

Τα κομψά παράθυρα του εξωνάρθηκα έγιναν το 1899 και στις ποδιές κάτω από χα παράθυρα είναι εντοιχισμένα λιθανάγλυφα θωράκια με έντονα στοιχεία μπαρόκ. Οι τοιχογραφίες (1852) είναι έργο του Ζαχαρία Χρήστου Ζωγράφου, κύριου εκπροσώπου του αγιογραφικού εργαστηρίου του Σαμακόβου της Βουλγαρίας. Αριστερά της εισόδου της λιτής εικονίζονται σκηνές από την Αποκάλυψη, δεξιά εικονίζονται ευαγγελικές παραβολές. Το ύφος είναι λαϊκότροπο και η αφηγηματικότητα των θεμάτων (ιδίως στις παραβολές) επιτρέπει την ενσωμάτωση στοιχείων αμεσότητας στις ενδυμασίες και κυρίως στον αρχιτεκτονικό διάκοσμο των παραστάσεων.

Ο χώρος της λιτής και του εξωνάρθηκα διαμορφώθηκε στη σημερινή του μορφή το 1814. Μέχρι τότε υπήρχε μια μικρότερη λιτή, δύο νάρθηκες και δυο καμπαναριά. Πάνω από την τότε λιτή και τους νάρθηκες βρίσκονταν τα κατηχούμενα και το παρεκκλήσιο των Αγίων Πέντε Μαρτύρων (Ευστρατίου, Ευγενίου, Μαρδαρίου, Αυξεντίου, Ορέστου). Η σημερινή λιτή είναι κατάγραπτη με τοιχογραφίες (1854). Εδώ φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Οικονόμισσας (16ος αι.), που εικονίζει τη Θεοτόκο ένθρονη μεταξύ των αγίων Αθανασίου και Μιχαήλ Συνόδων, των αυτοκρατόρων Νικηφόρου Φωκά και Ιωάννη Τσιμισκή, των αγίων Γεωργίου και Δημητρίου και των Αγίων Αρχαγγέλων. Μέχρι το 14ο αιώνα η προσωνυμία αυτή αποδιδόταν στην εικόνα που είναι σήμερα γνωστή ως Παναγία Κουκουζέλισσα εξαιτίας του θαύματος με τον άγιο Ιωάννη Κουκουζέλη. Στη νότια πλευρά της λιτής είναι ενσωματωμένο το παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου. Χτίστηκε ταυτόχρονα με το αρχικό καθολικό πριν την προσθήκη των χορών. Είναι κατάγραπτο με τοιχογραφίες (1560), έργο του Φράγκου Κατελάνου, κυρίου εκπροσώπου του εργαστηρίου της Θήβας. Το περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέμπλο (1770) έχει ιδιαίτερα αξιόλογες εικόνες. Στη βόρεια πλευρά της λιτής βρίσκεται το επίσης κτητορικό παρεκκλήσιο των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων. Οι τοιχογραφίες (1571) επιζωγραφίστηκαν το 1854, και μόνο σε ορισμένα σημεία διακρίνονται οι παλαιές. Η εικόνα του Χριστού (12ος αι.) στο ξυλόγλυπτο τέμπλο είναι δώρο αυτοκρατορικό. Είναι εν μέρει επιζωγραφισμένη και φέρει φωτοστέφανο σμαλτωμένο (1680). Στο παρεκκλήσιο αυτό φυλάσσονται τα αρχαιότερα μανουάλια του Αγίου Όρους (10ος αι.)· λέγεται ότι προέρχονται από τη Μονή των Αμαλφιτανών. Στη βορειοδυτική γωνία του παρεκκλησίου βρίσκεται ο τάφος του αγίου Αθανασίου. Η μαρμάρινη πλάκα που σκεπάζει τον τάφο έχει καλυφθεί με την εικόνα του, που είναι επενδυμένη με ασήμι. Πολλά θαύματα έχουν γίνει στο χώρο αυτό. Λέγεται ότι, όταν ο πατριάρχης Αλεξανδρείας Σίλβεστρος επιχείρησε να ανοίξει τον τάφο το 1574, τη στιγμή που σήκωνε την ταφόπλακα ξεχύθηκαν από τη μαρμάρινη σαρκοφάγο φλόγες πυρός.

Η είσοδος από τη λιτή στον κυρίως ναό γίνεται από τη βασιλική πύλη. Τα ξύλινα θυρόφυλλα είναι δώρο του Νικηφόρου Φωκά, και λέγεται ότι αποτελούν λάφυρο από την ανάκτηση της Κρήτης. Φέρουν περίτεχνη ορειχάλκινη επένδυση με εγχάρακτους σταυρούς και διακοσμητικούς ρόδακες. Οι παραστάτες και το υπέρθυρο είναι μαρμάρινα και στο υπέρθυρο υπάρχω η επιγραφή «Χαίρε πόλη Κυρίου».

Σε αντίθεση προς άλλα καθολικά, ο κεντρικός τρούλλος δεν στηρίζεται σε κίονες αλλά σε πεσσούς. Η μικρή απόσταση ανάμεσα στους πεσσούς και στους πλευρικούς τοίχους καθιστά πιο έντονο το εύρος του τρούλλου και το υψηλό τύμπανο δίνει μια πνοή ανάτασης στο όλο κτίσμα. Ο τρούλλος υπέστη ζημιές από το σεισμό του 1585 και ανακαινίστηκε γύρω στο 1600 από τον μητροπολίτη Αδριανουπόλεως Άνθιμο, που έγινε κατόπιν οικουμενικός πατριάρχης. Τα μαρμαροθετήματα στο δάπεδο του κυρίως ναού, του νάρθηκα και των παρεκκλησιών και η ορθομαρμάρωση της κατώτερης ζώνης των πλευρικών τοίχων χρονολογούνται στις αρχές του 11ου αιώνα.

Ο κυρίως ναός και το ιερό βήμα είναι κατάγραπτοι με τοιχογραφίες (1535) του Θεοφάνη του Κρητός. Στην καλλιτεχνική εξέλιξη του Θεοφάνη, οι τοιχογραφίες αυτές τοποθετούνται ανάμεσα σε εκείνες της Μονής του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά (1532) και στις τοιχογραφίες του καθολικού της Μονής Σταυρονικήτα (1546). Στις τοιχογραφίες του Αναηαυσά, ο ζωγράφος υπογράφει με το ονοματεπώνυμο του, «Θεοφάνης Στρελίτζας». Εδώ υπογράφει ως «κυρ Θεοφάνης μοναχός». Ανάμεσα στα δύο τοιχογραφικά σύνολα έχει μεσολαβήσει η κουρά του. Το πλήρες κείμενο της επιγραφής που διασώζει την υπογραφή του βρίσκεται στην κάτω δεξιά γωνία της παράστασης της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο δυτικό τοίχο του κυρίως ναού: «Ιστορείται ναός Μητροπαρθένου κόρης, εξ αυτών/κρηπίδων τε άμα και βάθρων διά συνδρομής/κόπου τε και εξόδου Νεοφύτου προέδρου περι/φανούς Βερροίας ορμομένου τε εξ Αθηνών τη πόλει/πατριαρχούντος τε κυρού Ιερεμίου, ηγουμενεύοντος/κυρού Κυπριανού εν έτη των επτά χιλιωντετερίδων/εικάδι διπλή και απλή τρίτη. Ινδικτιώνος η'/διά χειρός κυρού Θεοφάνη μοναχού». Κάτω από την επιγραφή αυτή εικονίζεται ο Νεόφυτος Βέροιας σε στάση δέησης προς τη Θεοτόκο που κρατά τον Χριστό, ο οποίος με το δεξί χέρι τον ευλογεί. Η μορφή του μητροπολίτη Βεροίας Νεοφύτου, που εικονίζεται μόνο με επανωκαλύμμαυχο, έχει πολλά κοινά σημεία με την αντίστοιχη απεικόνιση του μητροπολίτη Λαρίσης αγίου Διονυσίου του Ελεήμονος, συγκτήτορα της Μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά. Η συγκίνηση που προκαλεί η ανάγνωση της επιγραφής δεν πρέπει να αποσπάσει τη ματιά του επισκέπτη από τη μεγαλειώδη σύνθεση της Κοιμήσεως, όπου οι Απόστολοι εικονίζονται επιβαίνοντες σε οστρακόμορφες νεφέλες και οδηγούμενοι από αγγέλους προς «Γεθσημανή το χωρίον».

Η κυρία διαφορά του εικονογραφικού συνόλου των τοιχογραφιών αυτών σε σχέση με εκείνες του Αναπαυσά και του καθολικού της Μονής Σταυρονικήτα, έγκειται στο εύρος των επιφανειών που παρέχει το καθολικό της Μεγίστης Λαύρας, οι οποίες δίνουν την ευκαιρία στο ζωγράφο να αναπτύξει με ανεμπόδιστη άνεση τις παραστάσεις του. Οι τοιχογραφίες του αυτές αποκρυσταλλώνουν τις επιδιώξεις της Κρητικής Σχολής: ύφος σοβαρό και λιτό, σκουρόχρωμοι τόνοι και αυστηρότητα στη σύνθεση - πολύ διαφορετικές από το δυναμισμό και τα φωτεινά χρώματα της Μακεδονικής Σχολής.

Η ανεύρεση ενός σπαράγματος τοιχογραφίας (φυλάσσεται στο σχολειό), με την κεφαλή του αγίου Νικολάου, που χρονολογείται από το α μισό του 14ου αιώνα, οδηγεί στην υπόθεση ότι το καθολικό είχε ιστορηθεί πριν το 1535 από κάποιο μεγάλο καλλιτέχνη της Μακεδονικής Σχολής, ίσως από τον ίδιο τον Μανουήλ Πανσέληνο.

Οι πλευρικοί τοίχοι καλύπτονται από ορθομαρμάρωση σε ύψος 1,5 μ. Στις κόγχες των χορών, πάνω από την ορθομαρμάρωση, υπάρχουν πλακίδια πορσελάνης Ιζνίκ και Κιουτάχειας που έγιναν το 1678, όπως μαρτυρεί η επιγραφή σε ένα από αυτά. Στους τοίχους κρέμονται εικόνες του Δωδεκάορτου (16ος αι.), έργο του Θεοφάνη και των Αποστόλων (16ος-17ος αι.), που ίσως αποτελούσαν τμήμα του παλαιού τέμπλου.

Το τέμπλο είναι μαρμάρινο και είναι έργο του 1887, από τον Τηνιακό γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά. Το αρχικό τέμπλο ήταν επίσης μαρμάρινο, πολύ πιο χαμηλό από το σημερινό, με τέσσερις λευκοπράσινους κίονες και παλαιοχριστιανικά κιονόκρανα. Το 1693 τοποθετήθηκε μπροστά του νεότερο ξυλόγλυπτο τέμπλο, όπως έγινε και αλλού, και το 1887 αντικαταστάθηκαν και τα δύο με το σημερινό. Το παλαιό ξυλόγλυπτο τέμπλο μεταφέρθηκε μαζί με τους τέσσερις κίονες στον κοιμητηριακό ναό. Δύο από τα παλαιοχριστιανικά κιονόκρανα φυλάσσονται στη βιβλιοθήκη και τα άλλα δύο βρίσκονται έξω από το νάρθηκα του παρεκκλησίου του Αγίου Μιχαήλ Συνάδων. Τα βημόθυρα είναι του 1631. Οι εικόνες του τέμπλου είναι σύγχρονές του, με εξαίρεση τις δεσποτικές εικόνες του Χριστού και της Παναγίας, οι οποίες όπως μαρτυρείται οπό τα αργυρεπίχρυσα πουκάμισα, είναι έργα του 14ου αιώνα και δωρίθηκαν στη μονή από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β' Παλαιολόγο. Σε μεταγενέστερη εποχή επιζωγραφήθηκαν, κατά πάσα πιθανότητα από τον ίδιο τον Θεοφάνη. Υψηλής τέχνης είναι επίσης, μεταξύ άλλων, οι εικόνες της Γέννησης του Χριστού, της Θεοτόκου «Επί σοι χαίρει» (1620), του αγίου Αθανασίου στο δεσποτικό θρόνο (δώρο του βοεβόδα Ιωάννη Βλαδισλάβου), της Παναγίας Φοβηνής (14ος αι.) στον αριστερό θρόνο, της Μεσοπεντηκοστής (13ος αι.).

Εντυπωσιακοί είναι οι πολυέλαιοι, ιδιαίτερα ο κεντρικός, ο οποίος περιγράφεται ήδη σε προσκυνητάρια του 18ου αιώνα. Αξιόλογοι είναι οι θρόνοι (αρχιερατικός και ηγουμενικός) και τα μανουάλια του 18ου και 19ου αιώνα, που αποτελούν αφιέρωμα (1835) του Ι. Καυταντζόγλου, μεγαλέμπορα από τη Θεσσαλονίκη.

Η μαρμάρινη Αγία Τράπεζα και το επίσης μαρμάρινο κιβώριο είναι έργο του Γιαννούλη Χαλεπά (1886). Πίσω οπό την Αγία Τράπεζα βρίσκεται μεγάλος αργυρόχρυσος στολισμένος με 70 πολύτιμους λίθους. Είναι δώρο του Νικηφόρου Φωκά. Λέγεται ότι κάτω από την επένδυση του 10ου αιώνα βρίσκεται ο σταυρός από το λάβαρο του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Μπροστά από το αρχαιότατο μαρμάρινο σύνθρονο τοποθετήθηκε μικρή μαρμάρινη Αγία Τράπεζα, στο σημείο όπου έπεσε ο άγιος Αθανάσιος.

Πίσω από το καθολικό (νοτιοανατολικά) βρίσκεται το παρεκκλήσιο του Αγίου Μιχαήλ Συνάδων. Ο αρχικός ναός ανακαινίστηκε το 1643 από τον ηγεμόνα της Βλαχίας Ματέι Μπασαράμπ (1632-54) και ιστορήθηκε το 1653 με έξοδα του ιδίου από τους Ναυπλιώτες ζωγράφους Μαρίνο και Αναστάσιο. Το 1742 ιστορήθηκε ο νάρθηκας. Το κτίσμα αυτό κατέρρευσε στο σεισμό του 1905 και η σημερινή μορφή του ναού είναι αποτέλεσμα ανοικοδόμησης (1911). Ο νάρθηκας προστέθηκε το 1914. Για μεγάλο χρονικό διάστημα φυλάσσονταν εκεί οι παλαιές φορητές εικόνες της μονής.

Νότια από το καθολικό βρίσκεται θολωτή κρήνη και ενσωματωμένο δίπλα της είναι το προσφοριό [φούρνος για τα πρόσφορα]. Ο φούρνος έγινε, όπως πληροφορεί μια εντειχισμένη επιγραφή, «Δαπάνη Ζαχαρίου Μοναχού Λαυριώτου εις μνημόσυνον αυτού και των γονέων αυτού, εν έτει 1966». Πίσω ακριβώς από το προσφοριό βρίσκεται το παραπόρτι. Βγαίνοντας έξω έχει κανείς την ευκαιρία να θαυμάσει την αυστηρή νότια πτέρυγα, που διασώζει σε άριστη κατάσταση το αρχαίο τείχος με τους πέντε πύργους. Από εκεί επίσης έχει κανείς πανοραμική άποψη του κήπου της μονής. Απέναντι φαίνεται το Κάθισμα των Αρχαγγέλων του Κουκουζέλη και στο βάθος διακρίνονται οι τρούλλοι της Ρουμάνικης σκήτης του Τιμίου Προδρόμου. Όταν η ατμόσφαιρα είναι καθαρή, διακρίνονται ευκρινέστατα στον ορίζοντα η Λήμνος και ο Άγιος Ευστράτιος.

Στις πτέρυγες βρίσκονται τα παρεκκλήσια της Αγίας Τριάδος, του Τιμίου Προδρόμου, του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, του Αγίου Βασιλείου, των Αγίων Πάντων (νότια πτέρυγα)· του Αγίου Μοδέστου, τών Αγίων Θεοδώρων, του Αγίου Δημητρίου (ανατολική πτέρυγα)· του Αγίου Χαραλάμπους, των Αγίων Αρχαγγέλων, των Οσίων Πέτρου και Ονουφρίου, του Αγίου Νικολάου, των Αγίων Αναργύρων (βόρεια πτέρυγα)· της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (δυτική πτέρυγα, αρχαιότατο παρεκκλήσιο πάνω από την είσοδο).

Η φιάλη βρίσκεται μεταξύ του καθολικού και της τράπεζας. Η λεκάνη της φιάλης με τον ορειχάλκινο αναβρυτήρα ανάγεται στο 1060 και έγινε επί ηγουμένου Ιωάννη. Το νερό εκχύνεται από τα στόματα μυθικών ζώων και ο αναβρυτήρας απολήγει σε αετό με ανοιγμένες φτερούγες. Η ρωγμή στη λεκάνη λέγεται πως προκλήθηκε όταν μοναχοί της μονής προσπάθησαν να ματαιώσουν τα σχέδια ενός Τούρκου πασά που ήθελε να την αφαιρέσει και να τη χρησιμοποιήσει για μπανιέρα (η περιφέρεια της λεκάνης ανέρχεται σε 7,68 μ). Ενώ η λεκάνη και ο αναβρυτήρας σώζονται στην αρχική τους μορφή, το περιστύλιο έχει υποστεί πολλές μεταγενέστερες επεμβάσεις. Μόνο κάποια από τα θωράκια (11ος αι., με γεωμετρικό και φυτικό διάκοσμο) ανήκουν στην αρχική κατασκευή, και ίσως είναι σε δεύτερη χρήση από κάποιο παλαιό τέμπλο. Το περιστύλιο υπέστη ζημιές από το σεισμό του 1392 και επισκευάστηκε στις αρχές του 15ου αιώνα. Η σημερινή του μορφή είναι αποτέλεσμα επισκευής (1634) μετά το σεισμό του 1585. Ο θόλος της στηρίζεται σε οκτώ κιονίσκους. Στις τοιχογραφίες του (1635) εικονίζονται θέματα σχετικά με το νερό (Βάπτιση).

Νότια από τη φιάλη βρίσκονται οι τάφοι των Πατριαρχών. Πρόκειται για τα κενοτάφια των Ανθίμου Β' (1628), Διονυσίου Γ' Βάρδαλη (1696), Ιερεμία Γ' (1733). Στο κάθε αρκοσόλιο εικονίζεται στο βάθος η Δέηση, αριστερά ο άγιος Αθανάσιος και δεξιά ο Πατριάρχης, ενώ στη λωρίδα του φάρδους του τόξου εικονίζονται οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη.

Αξιοπρόσεχτες είναι οι μικροδιαφορές στις τρεις παραστάσεις της αγίας Ελένης, οι οποίες σηματοδοτούν εξελίξεις στη μνημειακή ζωγραφική που καλύπτουν έναν αιώνα. Δεξιά από τους τάφους, βρίσκεται ένα πηγάδι που αντλεί νερό από μια υπόγεια νεροσυρμή. Λίγο πιο πέρα, στο σημείο που το συγκρότημα της τράπεζας ενώνεται με τη νοτιά πτέρυγα, υπάρχει ένας καμαροσκέπαστος διάδρομος, πάνω από τον οποίο βρίσκεται το παρεκκλήσιο του Τιμίου Προδρόμου.

Μπροστά, στο δεξιό τμήμα της πρόσοψης της τράπεζας, βρίσκονται δυο κρήνες: η κρήνη του πατριάρχη Σαμουήλ Χαντζερή (1769) και η κρήνη της Ζωοδόχου Πηγής (1762). Η είσοδος της τράπεζας βρίσκεται στην ευθεία του άξονα του καθολικού. Η τράπεζα χτίστηκε από τον άγιο Αθανάσιο και είναι η αρχαιότερη τράπεζα του Αγίου Όρους. Η οξυκόρυφη δίριχτη στέγη της θυμίζει την αντίστοιχη του κοιμητηριακού ναού. Οι τοιχογραφίες της πρόσοψης εικονίζουν θαύματα του αγίου Αθανασίου, καθώς και τον μητροπολίτη Σερρών Γεννάδιο, που ανέλαβε την ανακαίνιση της τράπεζας (1527) και εικονίζεται (αριστερό του υπερθύρου) μαζί με τους αγίους Θεοδώρους να κρατά σκάριφο της ανακαινισμένης τράπεζας και να τον προσφέρει στη Θεοτόκο. Στην αντίστοιχη θέση αριστερά εικονίζονται ο άγιος Αθανάσιος και οι αυτοκράτορες Νικηφόρος Φωκάς και Ιωάννης Τσιμισκής. Πάνω από την παράσταση αυτή, εικονίζεται η ένθρονος Θεοτόκος να διώχνει την Άρτεμη, που λατρευόταν σε ειδωλολατρικά ιερό της περιοχής. Από το ιερό αυτό προέρχεται η μαρμάρινη πλάκα που βρίσκεται εντοιχισμένη στην κορφιά της πρόσοψης μεταξύ των δύο παραθύρων. Φέρει παράσταση αυτιού και την επιγραφή: «Τη Αγροτέρα Αρτέμιδι Νευρίς επιταγήν έθηκεν», πρόκειται δηλαδή για αναθηματική πλάκα εις μνήμην θεραπείας. Παντού ανά τη μονή συναντά κανείς υπομνήσεις του αρχαίου πολίσματος της Άθωσας: σπαράγματα αναγλύφων, κίονες, γούρνες, λάρνακες. Μια λάρνακα διασώζει το όνομα της Σερβιλίας, κατοίκου του πολίσματος.

Η τράπεζα είναι πελώρια. Έχει 24 τραπέζια από μονόλιθο, χωρά, δηλαδή, μέχρι και 240 μοναχούς. Έχει κάτοψη σταυροειδή και οι τοιχογραφίες της είναι έργο του Θεοφάνη του Κρητός. Η αρχική θολωτή οροφή αντικαταστάθηκε το 1512 με τη σημερινή ξύλινη οροφή. Ο κύκλος των τοιχογραφιών περιλαμβάνει σκηνές από το βίο της Θεοτόκου και του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, παραστάσεις από τον Ακάθιστο Ύμνο, σκηνές από το Μηνολόγιο. Εικονίζονται επίσης όσιοι και ασκητές και η Δευτέρα Παρουσία. Η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας καλύπτει το δυτικό τοίχο αριστερά και δεξιά της εισόδου. Σε χαμηλότερη ζώνη στα αριστερά εικονίζεται η Προετοιμασία του θρόνου, μπροστά στον οποίο υποκλίνονται ο Αδάμ και η Εύα. Μεταξύ άλλων παραστάσεων, στη νότια κεραία εικονίζονται η Ρίζα Ιεσσαί και σε χαμηλότερη ζώνη ο Κάιν να σκοτώνει τον Άβελ (νότιος τοίχος), ο προφήτης Ηλίας, η θυσία του Αβραάμ (δυτικός τοίχος), ο άγιος Γεράσιμος και η Οικουμενική Σύνοδος της Νικαίας (ανατολικός τοίχος), σκηνές από το Μηνολόγιο και το βίο της Θεοτόκου (δυτικός και ανατολικός τοίχος). Στη βόρεια κεραία εικονίζονται το Δέντρο της Ζωής, η Κοίμηση του αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη και ο άγιος Σισώης μπροστά στον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (βόρειος τοίχος), το μαρτύριο του αγίου Ιγνατίου του Θεοφόρου (δυτικός τοίχος), η Ουρανοδρόμος Κλίμαξ (ανατολικός τοίχος), σκηνές από το Μηνολόγιο και το βίο του Τιμίου Προδρόμου (δυτικός και ανατολικός τοίχος). Στο βόρειο και νότιο τοίχο της ανατολικής κεραίας εικονίζονται σκηνές από το Μηνολόγιο, όσιοι ασκητές και παραστάσεις από τον Ακάθιστο Ύμνο. Στο ανατολικό άκρο της, η ανατολική κεραία απολήγει σε κόγχη, όπου υπάρχει παράσταση του Μυστικού Δείπνου και, σε κατώτερη ζώνη, εικονίζονται οι Τρεις Ιεράρχες (Βασίλειος ο Μέγας, Γρηγόριος ο Θεολόγος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος) και ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς.

Η βιβλιοθήκη και το σκευοφυλάκιο βρίσκονται στο μονώροφο κτίσμα σχήματος Π, που βρίσκεται ανατολικά του καθολικού. Στη βιβλιοθήκη, που ιδρύθηκε από τον άγιο Αθανάσιο και λειτούργησε εξαρχής ως δραστήριο κέντρο αντιγραφής χειρόγραφων [scriptorium], φυλάσσονται 2.800 χειρόγραφοι κώδικες, από τους οποίους 500 είναι περγαμηνοί και οι υπόλοιποι χαρτώοι. Πρόκειται για την τρίτη μεγαλύτερη παγκοσμίως συλλογή βυζαντινών χειρόγραφων. Δώδεκα από τους περγαμηνούς κώδικες είναι αρχαιότατοι και είναι γραμμένοι σε μεγαλογράμματη γραφή. Πολλοί κώδικες διακοσμούνται με μικρογραφίες. Ανεκτίμητα είναι τα 51 λειτουργικά ειλητάρια (10ος-15ος αι.)· ένα από αυτά έχει μήκος 10 μ. Σπανιότατος είναι ο χειρόγραφος κώδικας της Βοτανικής του Διοσκουρίδη. Εξαιρετικής σημασίας είναι ο χειρόγραφος κώδικας της Διαθήκης του αγίου Αθανασίου και δύο Βίοι του, τα χειρόγραφα Ευαγγέλια που δώρισε στη Μονή η Ειρήνη Παλαιολογίνα. Φυλάσσεται επίσης σπάνιος κώδικας με Νεαρές [νομοθετικά διατάγματα] των Κομνηνών αυτοκρατόρων και πολλά σπάνια βυζαντινά μουσικά χειρόγραφα. Στη βιβλιοθήκη φυλάσσονται επίσης 22 αρχαιότυπα [βιβλία τυπωμένα πριν το 1500], 20.000 παλαιότυπα [βιβλία τυπωμένα πριν το 1800], 19.000 βιβλία τυπωμένα το 19ο αιώνα και 60.000 βιβλία που εκδόθηκαν τον 20ό αιώνα. Από τα βιβλία που τυπώθηκαν πριν το 1800, 150 είναι αντίτυπα σπανιότατα, και περίπου 50 εκτιμάται ότι είναι τα μοναδικά αντίτυπα που διασώθηκαν. Πλούσιο σε έγγραφα είναι και το αρχείο της μονής, που περιλαμβάνει 200 βυζαντινά έγγραφα, μεταξύ των οποίων ανεκτίμητης αξίας αυτοκρατορικά χρυσόβουλλα, 8.000 έγγραφα στα ελληνικά και 4.000 έγγραφα στα σλαβονικά, τουρκικά και ρουμανικά. 

Μεταξύ των ανεκτίμητων θησαυρών που φυλάσσονται στο σκευοφυλάκιο είναι το περγαμηνό Ευαγγέλιο του Φωκά, το κάλυμμα του οποίου είναι στολισμένο με αμέθυστους και άλλους πολύτιμους λίθους και φέρει μικρογραφίες και μια ανάγλυφη παράσταση του Χριστού. Δώρο αυτοκράτορα είναι επίσης και η ψηφιδωτή εικόνα του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου· το δισκάριο που χάρισε στη μονή ο ηγεμόνας της Ηπείρου Θωμάς Πρελιούμπος· το στέμμα και ο σάκκος του Νικηφόρου Φωκά· οι πατερίτσα του πατριάρχη Διονυσίου Γ' και το πετραχήλι του, που φέρει παραστάσεις των 24 οίκων του Ακαθίστου Ύμνου· ένα ρωσικό Ευαγγέλιο (1778, 50x72 εκ.), δώρο της κόρης του Μεγάλου Πέτρου Ελισάβετ Πετρόβνα· το σμαλτωμένο κιβώτιο θυμιάματος που δώρισε ο ηγεμόνας Ματέι Μπασαράμπ (1644)· ένα μικρό συρματόπλεκτο κιβώτιο σε σχήμα κεφαλής φιδιού, που περιέχει την απολιθωμένη γλώσσα μιας ασπίδας [είδος οχιάς], με την οποία παρασκευάζεται το ασπιδόνερο - αντίδοτο σε δήγματα φιδιών. Στο εικονοφυλάκιο φυλάσσονται περί τις 2.000 φορητές εικόνες. Πολλές από αυτές ανήκουν στη Βυζαντινή εποχή [πριν το 1500]. Πολύ πλούσια είναι η συλλογή εικόνων του 16ου αιώνα, αποτέλεσμα της εγκαταβίωσης στη μονή την εποχή εκείνη του μοναχού Θεοφάνη και των γιων του Συμεών και Νεόφυτου. Πολλές είναι επίσης οι εικόνες του 17ου, 18ου και 19ου αιώνα.

Ένα κατηφορικό μονοπάτι (20') οδηγεί στον αρσανά της μονής. Είναι ένας από τους ελάχιστους ασφαλείς χώρους ελλιμενισμού στην απόκρημνη ανατολική ακτή του Άθω. Ο αρσανάς έχει οχυρωματικό περίβολο, ανήκει δηλαδή στην κατηγορία «μανδράκι». Ανάλογος είναι ο αρσανάς της Μονής Παντοκράτορος. Η θέση επελέγη εξαιτίας δύο χερσονησίδων που μαζί με τη βραχονησίδα που βρίσκεται μεταξύ τους δημιουργούν υπήνεμο όρμο και ασφαλές αγκυροβόλιο. Η κατασκευή του αρσανά πρέπει να είναι απολύτως σύγχρονη της μονής ώστε να επιτραπεί η ασφαλής εκφόρτωση των υλικών για την οικοδόμηση της Μεγίστης Λαύρας. Εννέα αιώνες αργότερα συνέβη το ίδιο με τον αρσανά της ρουμάνικης Σκήτης του Τιμίου Προδρόμου.

Η κατασκευή ενός κυματοθραύστη ως συνέχειας της νότιας χερσονησίδας προστατεύει το λιμάνι από τρικυμίες, και φαίνεται ότι η κατασκευή χρησιμοποιήθηκε επίσης και για αμυντικούς σκοπούς. Το 1886 κατασκευάστηκε ο τοίχος που ενώνει τη βόρεια χερσονησίδα με τη βραχονησίδα παρέχοντας προστασία από τους βορειοανατολικός ανέμους. Επιπλέον, λατομήθηκε τμήμα της νότιας χερσονησίδα ς ώστε να διευκολυνθεί το αγκυροβόλιο. Η ανάγκη προστασίας του αρσανά από επιδρομές πειρατών οδήγησε στην ανέγερση του αμυντικού πύργου και του μπαρμπακά στη βόρεια χερσονησίδα. Η πρόσβαση γίνεται από τη δυτική πλευρά. Μια τσιμεντένια γέφυρα, χτισμένη κατά το Μεσοπόλεμο, αντικατέστησε την παλιά ξύλινη κινητή γέφυρα. Ο πύργος έχει πέντε ορόφους, κάτοψη σχεδόν τετράγωνη (8,5x9 μ) και ύψος 17 μ.

Σε κάθε πλευρά του πύργου υπάρχουν τρεις συμμετρικές αντηρίδες, και π επίστεψη του πύργου εδράζεται πάνω σε αυτές, με αποτέλεσμα ο πύργος να φαίνεται ακόμη πιο ισχυρός και αποτρεπτικός. Η επένδυση των όψεων με οπλισμένο σκυρόδεμα αλλοίωσε αισθητά τον αρχιτεκτονικό του χαρακτήρα. Ο πύργος στεγάζεται σήμερα με μια πλάκα σκυροδέματος που τοποθετήθηκε απευθείας (1929) στο ξύλινο δάπεδο. Είναι όμως πολύ πιθανόν στην αρχική του μορφή να είχε άλλον έναν όροφο και η στέγη να ξεκινούσε πάνω από τις επάλξεις, όπως συμβαίνει με τον πύργο του Αγίου Σάββα στη Μονή Χαλανδρίου. Η ομοιότητα αυτή και το γεγονός όχι ο πύργος δεν είναι χτισμένος για να αμυνθεί σε επίθεση με πυροβολικό, επιτρέπουν τη χρονολόγησή του στο διάστημα μεταξύ 12ου και πρώιμου 14ου αιώνα.