Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας

Γενικές πληροφορίες

Ταχυδρομική διεύθυνση, Τ.Κ.: Καρυές Αγίου Όρους, 63086

Τηλέφωνο Ιεράς Μονής: (+30) 23770 22586

Φαξ: (+30) 23770 23013

Τηλεφωνικό κέντρο: (+30) 23770 23761

Αντιπρόσωπειο της μονής στις Καρυές: (+30) 23770 23277

Αντιπρόσωπειο της μονής στη Θεσσαλονίκη: (+30) 2310 267791

E-mail: [email protected]

Ηγούμενος: Αρχιμανδρίτης Πρόδρομος (2000)

Αφιέρωση: Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης (μεγάλη πανήγυρις)

Ίδρυση: 963

Ιεραρχική θέση: 1 / 20

Ιστορία και νεωτερικότητα

Η Πρώτη Μονή

Μονή Μεγίστης Λαύρας Μετά τη Μορφονού ξεκινά ο δρόμος που ανηφορίζει στην πλαγιά, φτάνοντας έως την πηγή από την οποία αντλεί νερό η Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας. Πρόκειται για έργο μεγάλης κλίμακας, το οποίο αποτελεί το αρχαιότερο έργο ύδρευσης που έγινε στο Άγιον Όρος. Σε μεγάλο υψόμετρο, τοποθετημένο σε περίοπτη θέση, διακρίνεται το κάθισμα τον Αγίου Σάββα, όπου μόνασε ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς.

Συνεχίζοντας από την παραλιακή οδό προς τη μονή, συναντάμε στην περιοχή της Μορφονούς μια διακλάδωση (δεξιά) με πινακίδα, που οδηγεί στο αγίασμα του Αγίου Αθανασίου. Ο άγιος, εξαιτίας της έλλειψης νερού και τροφίμων στο εργοτάξιο, την περίοδο ανοικοδόμησης του αρχιτεκτονικού συγκροτήματος, ξεκίνησε για τις Καρυές, προκειμένου να αποστείλει μήνυμα και να ζητήσει βοήθεια από τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά. Στο σημείο του αγιάσματος, το οποίο απέχει δύο ώρες με τα πόδια από τη μονή, παρουσιάστηκε σε αυτόν η Υπεραγία Θεοτόκος. Θέλοντας να τον πείσει πως δεν επρόκειτο για πειρασμό, η Θεοτόκος τον διέταξε να χτυπήσει σταυροειδώς τον βράχο στο όνομα της Αγίας Τριάδος. Ο άγιος έκανε όπως του ζήτησε η Παναγία και αμέσως ανέβλυσε η πηγή νερού, που ρέει σταθερά έως σήμερα καθ' όλη τη διάρκεια του χρόνου. Η Θεοτόκος έδωσε εντολή να χτιστεί στο σημείο εκείνο ναός και να λειτουργείται συχνά, ενώ υποσχέθηκε να φροντίζει τη μονή ως οικονόμος μέχρι τη συντέλεια του κόσμου. Για τον λόγο αυτό ο μοναχός που εκτελεί το διακόνημα του οικονόμου στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας έχει τον τίτλο του «παραοικονόμου», καθώς θεωρείται βοηθός της ίδιας της Παναγίας. Η σημερινή μορφή τον ναού (Ζωοδόχου Πηγής) είναι αποτέλεσμα της ανακαίνισης του 1892. Στο υπέρθυρο υπάρχει εντοιχισμένη μαρμάρινη πλάκα με την επιγραφή: «Πλήττει πάλαι Μωσής, ράβδω πέτραν είν' επί δεία/Νυν δ' Αθανάσιος ώς ηλίβατον βαλλάν/Φωνή Θεοτόκου./Ατάρ έρρε, εφήμερον ύδωρ,/Τόδε δ' αείρρονν ρει/Πνεύμασι, σώμασιν άκος». Στον χώρο του αγιάσματος υπάρχει επίσης κιόσκι για την ανάπαυση των επισκεπτών και οδοιπόρων.

Ιστορία

Η ίδρυση της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας (963) από τον Άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη συμπίπτει με την καθιέρωση του κοινοβιατικού μοναχισμού στον Άθω. Η μονή χτίστηκε στην περιοχή Μελανά, όπου ο άγιος είχε εγκαταβιώσει παλαιότερα ως ερημίτης και είχε χτίσει ναό αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Στην αρχαιότητα υπήρχε στην περιοχή αυτή παλαιότερο πόλισμα.

Η μονή αναφέρεται επίσης με τις ονομασίες «Λαύρα των Μελανών», «Λαύρα του κυρού Αθανασίου», «Λαύρα του Αγίου Αθανασίου», «Μεγάλη Λαύρα» ή απλώς «Λαύρα», που σημαίνει πολυάνθρωπο μοναστήρι.

Την προσωνυμία «Λαύρα» τη διατήρησε ακόμη κι όταν έγινε κοινόβιο και αφού είχαν εξαφανιστεί όλες οι άλλες λαύρες, μετά τη μετατροπή τους σε κοινόβια του τύπου του Αγίου Αθανασίου.

Σύμφωνα με τον βίο του, ο Άγιος Αθανάσιος έχτισε πρώτα το περιμετρικό οχυρωματικό τείχος, κατόπιν το καθολικό και ύστερα κελλιά για τους μοναχούς. Οι οικοδομικές εργασίες πραγματοποιήθηκαν παρά τις αλλεπάλληλες αντιξοότητες και τον πόλεμο των δαιμόνων, χάρη στις προσευχές του αγίου και στη γενναιόδωρη οικονομική βοήθεια από πλευράς του αυτοκράτορα Νικηφόρου Β' Φωκά, ο οποίος προικοδότησε τη μονή με μετόχια, όπως τη μονή Περιστερών κοντά στη Θεσσαλονίκη, με ένα τμήμα του Τιμίου Ξύλου, με άγια λείψανα και πολύτιμα κειμήλια. Ο Φωκάς προνόησε επίσης για τη διαβίωση των 80 αρχικών μοναχών, εγκρίνοντας ετήσια επιχορήγηση 244 νομισμάτων και προμήθειες σιτηρών. Η βοήθεια αυτή επέτρεψε στον Άγιο Αθανάσιο να πραγματοποιήσει εκείνο που οι προγενέστεροί του (Άγιος Ευθύμιος ο Νέος) είχαν επιδιώξει ανεπιτυχώς: την ίδρυση μιας κοινοβιακής μονής στον Άθω.

Άθως, Μονή Μεγίστης Λαύρας: αυλή Ο Φωκάς δολοφονήθηκε (969) από τον στρατηγό Ιωάννη Τσιμισκή, ο οποίος στέφθηκε αυτοκράτορας και ανέλαβε την εξουσία. Ο Τσιμισκής διπλασίασε την επιχορήγηση προς τη νεοσύστατη μονή, καθιστώντας έτσι εφικτή την ολοκλήρωση των εργασιών. Τιμάται ως συγκτήτορας, μαζί με τον Νικηφόρο Β' Φωκά.

Ο αριθμός των μοναχών της Λαύρας άρχισε να αυξάνει και το κοινοβιακό σύστημα σταδιακά εδραιώθηκε στον Άθω. Ο Βασίλειος Β' Βουλγαροκτόνος δώρισε στη μονή πλήθος μετοχίων. Μεταξύ αυτών, δόθηκε στη μονή και η νήσος του Αγίου Ευστρατίου. Στη Μεγίστη Λαύρα προσαρτήθηκαν τα μονύδρια του Ακινδύνου και του Γομάτου, τα οποία της παραχωρήθηκε το 989 από τον πατριάρχη Νικόλαο Β' Χρυσοβέργη. Το 996, ο Πρώτος Ιωάννης και η Σύναξη έδωσαν στον Άγιο Αθανάσιο το εγκαταλειμμένο μονύδριο του Μονοξυλίτη. Οι χορηγίες αυτές και οι προικοδοτήσεις επέτρεψαν στον άγιο να ολοκληρώσει το γιγαντιαίο για την εποχή του καθολικό της μονής. Ο Άγιος Αθανάσιος μερίμνησε, επίσης, για τις πρακτικές ανάγκες της κοινότητας: κατασκεύασε νερόμυλο, φύτεψε αμπελώνες και ίδρυσε αναρρωτήριο για τους μοναχούς στον Μυλοπόταμο. Πρωτοστατούσε σε όλες τις εργασίες. Το 1001, την ώρα που επιθεωρούσε μαζί με άλλους έξι μοναχούς τον θόλο της κόγχης του ιερού βήματος, ο θόλος γκρεμίστηκε καταπλακώνοντάς τους (5 Ιουλίου). Ο ενταφιασμός του ιερού λειψάνου έγινε τρεις μέρες μετά, αφού πρώτα το προσκύνησαν με μεγάλες τιμές και βαθιά συγκίνηση 2.500 αθωνίτες μοναχοί.

Τον Άγιο Αθανάσιο διαδέχτηκε στην ηγουμενία ο Αντώνιος, όπως είχε υποδείξει ο ίδιος. Ο Αντώνιος έχαιρε επίσης, όπως και ο Αθανάσιος, της εύνοιας των αυτοκρατόρων, των οποίων οι δωρεές συνεχίστηκαν και επί ηγουμενίας των διαδόχων του, Θεοδωρήτου, Ευστρατίου, Μιχαήλ. Το Β' Τυπικό του Αγίου Όρους (1045) επιβεβαιώνει την προνομιακή θέση της Λαύρας και τη θέτει στην πρώτη ιεραρχικά θέση.

Το χρυσόβουλλο του 1057, του Μιχαήλ Στ', αυξάνει τη χορηγία από τα 488 νομίσματα του Τσιμισκή στα 812. Ανάλογη γενναιοδωρία επιδεικνύουν και οι μεταγενέστεροι αυτοκράτορες, όπως οι Κωνσταντίνος Δούκας, Αλέξιος Α' Κομνηνός, και οι Παλαιολόγοι, ξεκινώντας από τον ίδιο τον Μιχαήλ Η'.

Η κτηματική έκταση της μονής αυξάνει ολοένα έως τον 15ο αιώνα, με την προσάρτηση μονυδρίων, εγκαταλελειμμένων και μη, όπως το μονύδριο των Βουλευτηρίων, που περιήλθε στη δικαιοδοσία της Λαύρας το 1030, της μονής των Αμαλφιτανών στα τέλη του 13ου αιώνα, του μονυδρίου του Μακρή στις αρχές του 15ου αιώνα. Αντίστοιχη είναι και η αύξηση του αριθμού των μοναχών. Στα τέλη του 10ου αιώνα, η Μεγίστη Λαύρα αριθμεί 160 μοναχούς, ενώ στα μέσα του 14ου έχει γύρω της 700 μοναχούς. Η περίοδος μεταξύ 11ου και 14ου αιώνα αποτελεί περίοδο μεγάλης ακμής. Το διάστημα εκείνο εγκαταβιώνουν στη μονή πολλοί ονομαστοί ασκητές, μεταξύ των οποίων ο κορυφαίος υπέρμαχος του ησυχασμού, ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς.

Την περίοδο της ακμής διαδέχθηκε μια περίοδος ύφεσης. Οι πειρατικές επιδρομές του 14ου αιώνα και η Τουρκοκρατία που επικράτησε από τον 15ο είχαν ως αποτέλεσμα την πληθυσμιακή εξουθένωση της μονής. Παρατηρήθηκε, μάλιστα, ιδιαίτερη χαλάρωση στην εφαρμογή των κανόνων του Αγίου Αθανασίου. Ο αριθμός των μοναχών μειώθηκε αισθητά. Στις αρχές του 16ου αιώνα η μονή διέθετε ελάχιστα μέλη και αδυνατούσε να ανταποκριθεί στις ανάγκες ενός κοινοβίου. Έτσι, μετατράπηκε σε ιδιόρρυθμη μονή, χωρίς, ωστόσο, να καταφέρει να ανατρέψει την τάση ερήμωσης.

Στις αρχές του 16ου αιώνα οι μοναχοί που είχαν απομείνει ήταν ελάχιστοι. Τότε ο βοεβόδας της Βλαχίας Νεαγκόε Μπασαράμπ (1512-1521) ανέλαβε να συνδράμει τη μονή. Έργο του ήταν η μολυβδοσκέπαση του καθολικού, που λίγο αργότερα (1535) ιστορήθηκε από τον Θεοφάνη τον Κρητικό. Χάρη στις προσπάθειες του πατριάρχη Αλεξανδρείας Σίλβεστρου και της Ιεράς Συνάξεως, η μονή επανέκαμψε το 1575 στο κοινοβιακό σύστημα, μετά από σιγίλλιο του πατριάρχη Ιερεμία Γ'. Έγιναν τότε πολλά έργα αναστήλωσης και ανακαίνισης. Η σχετική οικονομική ευρωστία της μονής τής επέτρεψε να αναλάβει την καταβολή των φόρων για λογαριασμό και άλλων μοναστικών κοινοτήτων. Οι φόροι, ωστόσο, ήταν επαχθείς και η ευρωστία αποδείχθηκε εύθραυστη. Η μονή περιήλθε ξανά σε περίοδο ύφεσης. Ο αριθμός των μοναχών ελαττώθηκε.

Όταν το 1623 ο πατριάρχης Άνθιμος Β' επισκέφθηκε τη μονή, βρήκε μόνο πέντε ή έξι μοναχούς, οι οποίοι επιβίωναν σε συνθήκες απίστευτης ένδειας.

Το 1662 εγκαταστάθηκε στη μονή ο πατριάρχης Διονύσιος Γ' ο Βάρδαλης, ο οποίος αφιέρωσε όλη την προσωπική του περιουσία για την ανασυγκρότησή της. Ωστόσο, για άλλη μια φορά, δεν αποφεύχθηκε η μεταβολή στο ιδιόρρυθμο σύστημα.

Μεγίστη Λαύρα, φωτογραφία της αυλής Ο 18ος αιώνας σηματοδότησε μια νέα περίοδο ακμής, η οποία τροφοδοτήθηκε από την άνθηση της οικονομίας και των γραμμάτων στις ελληνικές παροικίες των παραδουνάβιων ηγεμονιών και της Δύσης, καθώς και στα νησιά του Αιγαίου. Το 1759 ιδρύθηκε στη μονή το πρώτο ελληνικό τυπογραφείο. Τυπώθηκε, ακόμη, η Εκλογή του Ψαλτηρίου του Νεόφυτου Καυσοκαλυβίτη. Το δεύτερο, ωστόσο, βιβλίο, ένας προσκυνηματικός οδηγός της μονής, γραμμένος από τον λόγιο μοναχό Μακάριο Τριγώνη, δεν μπόρεσε να τυπωθεί, καθώς τα μηχανήματα καταστράφηκαν από τους Τούρκους.

Όταν ξέσπασε η Ελληνική Επανάσταση το 1821, στη Μεγίστη Λαύρα εγκαταβίωναν 117 μοναχοί, ενώ άλλοι 448 μόναζαν σε εξαρτήματά της. Μερικοί από αυτούς ακολούθησαν τον Εμμανουήλ Παππά και πήραν μέρος στην εξέγερση. Η δεκαετία της τουρκικής κατοχής στο Άγιον Όρος (1821-30) επέφερε πολλά δεινά στη μονή, όπως άλλωστε και σε όλα τα καθιδρύματα του Άθω.

Το 1963 εορτάστηκε με μεγαλοπρέπεια η χιλιετηρίδα από την ίδρυση της μονής Μεγίστης Λαύρας, παρουσία του οικουμενικού πατριάρχη, άλλων πατριαρχών, καθώς και του βασιλέα Παύλου. Η χιλιετηρίδα του πρώτου αγιορείτικου κοινοβίου βρήκε τη μονή σε καθεστώς ιδιόρρυθμου μοναχισμού, μέσα σε συνθήκες πληθυσμιακής συρρίκνωσης, που οδήγησαν ορισμένους να θεωρήσουν τον εορτασμό ως επικήδειο του αγιορείτικου μοναχισμού, πιστεύοντας πως το Άγιον Όρος θα καταντούσε απλώς ένα μουσείο χριστιανικού πολιτισμού και παράδοσης. Οι εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών διέψευσαν τις προσδοκίες τους.

Το 1980 η μονή επανέκαμψε στο κοινοβιατικό σύστημα. Ανήμερα της εορτής του Αγίου Αθανασίου έγινε η ενθρόνιση του πρώτου ηγουμένου στη νεότερη ιστορία της Μεγίστης Λαύρας. Αιφνίδια ανέβλυσε τότε ευώδες ύδωρ στο προστατευτικό τζάμι της εικόνας του αγίου, που σκεπάζει τον τάφο του, σημάδι που ερμηνεύτηκε ως χαρά και επικρότηση του κτήτορα.

Το μητρώο των μοναχών, που τηρείται χωρίς διακοπή εδώ και 10 αιώνες, αποδεικνύει πως στη μονή εγκαταβίωσαν 27 πατριάρχες, 150 αρχιερείς, 168 ηγούμενοι, 3.400 ιερομόναχοι, 45 διάκονοι και 14.000 μοναχοί. Εξήντα άγιοι της Εκκλησίας εγκαταβίωσαν για μικρά ή μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα στη μονή και στα εξαρτήματά της. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι Άγιοι Γρηγόριος ο Παλαμάς, Νείλος ο Μυροβλότης, Ιωάννης ο Κουκουζέλης, Γρηγόριος Δομέστιχος, οι νεομάρτυρες Δαμασκηνός (1681), Κωνστάντιος ο Ρώσος (1743), Ιωάννης ο Βούλγαρης (1784), που επί τρία χρόνια υπηρετούσε έναν μονόχειρα γέροντα πνευματικό και φανερώθηκε ως χριστιανός κάνοντας τον σταυρό του στην Αγιά Σοφία, Λουκάς ο Μυτιληναίος (1802), Ευθύμιος Ιβηροσκητιώτης (1814), Παύλος Πελοποννήσιος (1818), Κωνσταντίνος εξ Αγαρηνών (1819), Τιμόθεος ο Εσφιγμενίτης (1820), Αθανάσιος ο Λήμνιος (1846), που αιχμαλωτίστηκε από τον στρατό του Ιμπραήμ, εξισλαμίστηκε και παντρεύτηκε, έως ότου είδε σε όραμα τον Άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη, επέστρεψε στο Άγιον Όρος και τελειώθηκε μαρτυρικώς διά πνιγμού στον Ελλήσποντο.

Ξενάγηση στη Μονή

Πηγή του 1818 με κιόσκι Η κυρία είσοδος είναι τοποθετημένη στη βορειοδυτική πλευρά του αρχιτεκτονικού συγκροτήματος. Απέναντί της βρίσκεται μια κρήνη (1818), αφιέρωμα χριστιανού από τη Νίγδη της Καππαδοκίας. Θυμίζει έντονα ταφική στήλη μουσουλμανικού νεκροταφείου και φέρει επιγραφή στα καραμανλίδικα: (νότια πλευρά) «ΝΗΓΤΕΛΙ ΧΑΤΖΙΓΙΟΥΒΑΝ/ΤΑΜΑΤΙ ΧΑΤΖΙΓΕΩΡΓΙ ΟΡΤ/ΑΓΙΠΟΡΛΟΥ ΠΕΤΡΟ 1818»· (βόρεια πλευρά) «ΝΗΓΤΕΛΙ ΚΕΒΕΝΤΖΙΟΓΛΟΥ/ΧΑΤΖΙΛΑΖΑΡ ΚΑΡΤΑΣΙ ΧΑΤΙ/ΠΕΤΡΟ ΕΤΟΣ 1818»· (γείσο) «ΙΝΤΖΕΣΟΥΛΟΥ ΣΑΜΑΤΙΑΤΑ ΤΑΣΤΖΙ ΔΗΜΗΤΡΙΣ» [«Ο Νίγδελης Χατζηγιάννης, ο γαμπρός του Χατζηγεώργης· ο Πέτρος από το Ορταγίπορλου, 1818», «Ο Νίγδελης Κεβεντζίογλου Χατζηλάζαρος· ο αδελφός του Χατζηπέτρος, Έτος 1818», «Ο λιθοξόος Δημήτρης από το Ιντζεσού, που μένει στα Σαμάτια»]. Πίσω από την κρήνη είναι το κιόσκι, με την εξαιρετική θέα στο θρακικό πέλαγος. Όταν η ατμόσφαιρα είναι καθαρή, φαίνονται η Θάσος, η Καβάλα, η Ίμβρος, η Σαμοθράκη και η Τένεδος. Η είσοδος διαθέτει θολωτό προστώο (19ος αι) με τοιχογραφία του ζωδιακού κύκλου. Στο υπέρθυρο εικονίζεται η Θεοτόκος πλαισιωμένη από τον Άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη και τον Άγιο Μιχαήλ Συνάδων. Η σιδερένια δίφυλλη πόρτα (1893) φέρει σφυρήλατο διάκοσμο. Δεξιά στο διαβατικό βρίσκεται ένα κομψότατο εικονοστάσι με την εικόνα του Αγίου Αθανασίου. Το διαβατικό διαδέχεται ένας υπαίθριος τριγωνικός χώρος, ο οποίος οριοθετείται από οχυρωματική προσθήκη του 17ου αιώνα. Στον αριστερό τοίχο βρίσκεται σειρά από γάντζους, όπου κρεμούσαν τους τορβάδες τους οι ερημίτες της περιοχής, που έφταναν στη μονή. Οι πατέρες εκεί τους γέμιζαν με τρόφιμα (ψωμί, ελιές, τυρί) για όλη τη βδομάδα. Στο τέλος του υπαίθριου χώρου βρίσκονται δύο πόρτες, που έχουν εξίσου το πάχος του οχυρωματικού περιβόλου (5 μ.) και οδηγούν στην αυλή. Τα θυρόφυλλά τους είναι από σκληρό ξύλο επενδυμένο με μεταλλικά ελάσματα. Το υπέρθυρο της πρώτης και οι δύο πράσινες κολόνες, με τις διακοσμητικές παραστάσεις, ανάγονται στον 10ο ή 11ο αιώνα. Ανάμεσα στις δύο πόρτες βρίσκεται τοιχογραφία της Παναγίας Οδηγήτριας.

Μπαίνοντας στην αυλή δεν δημιουργείται η αίσθηση ενός ανοιχτού και μεγάλου χώρου. Αντίθετα εντυπωσιάζεται κανείς από τον συνωστισμό των κτηρίων. Δεξιά, βλέπει την εσωτερική όψη του οχυρωματικού περιβόλου, η οποία καταλήγει στη γωνία, στον πύργο του Τσιμισκή, ενώ μπροστά του, είναι τοποθετημένο ένα διώροφο κτίσμα, που σήμερα στεγάζει το παλαιό ξυλουργείο. Παλαιότερα (μέχρι τον 19ο αι.) το ισόγειο χρησιμοποιούνταν ως βουρδουναριό και ο όροφος στέγαζε το νοσοκομείο της μονής μέχρι το 1580. Αριστερά από το ξυλουργείο δεσπόζει η κομψή τοιχοποιία του παρεκκλησίου των Εισοδίων της Θεοτόκου, γνωστού και ως Παναγία Κουκουζέλισσα. Θεωρείται το δεύτερο καθολικό της μονής., το οποίο ακολουθεί τον συνήθη αθωνικό τύπο. Η ίδρυσή του αποδίδεται στον Άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη και συνδέεται με το θαύμα του αγιάσματος και της Παναγίας της Οικονόμισσας. Τον 14ο αιώνα, στον ναό έλαβαν χώρα οικοδομικές εργασίες. Μαρμάρινη επιγραφή μας πληροφορεί πως το κτίσμα αναστηλώθηκε εκ βάθρων το 1613 από τον μητροπολίτη Σάμου Μαρτύριο. Όπως φαίνεται, είχε καταρρεύσει από τον καταστροφικό σεισμό του 1585. Στην περίοδο 1613-1826 φυλασσόταν εκεί η εικόνα της Παναγίας Οικονόμισσας, η οποία κατόπιν μεταφέρθηκε στο καθολικό. Το παρεκκλήσι πήρε τη σημερινή του μορφή το 1713 και αγιογραφήθηκε το 1719. Οι τοιχογραφίες είναι έργο του Δαβίδ από τη Σελενίτζα [σημερινή περιοχή Πόγραδετς, στην Αλβανία]. Ιδιαίτερα γνωστή είναι η παράσταση «Αινείτε τον Κύριο», όπου οι χορευτές εικονίζονται με παραδοσιακές ενδυμασίες της εποχής. Οι τοιχογραφίες του νάρθηκα, ωστόσο, είναι προγενέστερες και μιμούνται το ύφος του Πανσελήνου. Το 1826 μεταφέρθηκε στο παρεκκλήσιο η εικόνα της Παναγίας Κουκουζέλισσας, η οποία προηγουμένως βρισκόταν στο παρεκκλήσιο των Αγίων Τεσσαράκοντα. Σύμφωνα με την παράδοση, η εικόνα ήρθε ως εκ θαύματος στο τέμπλο του καθολικού. Γύρω στα 1300 τοποθετήθηκε στον αρχιερατικό θρόνο. Εκεί βρισκόταν, όταν η Θεοτόκος εμφανίστηκε θαυματουργικώς στον μελωδό Άγιο Ιωάννη Κουκουζέλη. Η εικόνα επιτέλεσε και επιτελεί ακόμη πλήθος θαυμάτων. Έσωσε πολλές φορές τη μονή από πυρκαγιές, ενώ το 1755 την προστάτεψε από μια επιδρομή πειρατών.

Την προστασία της μονής σε πρακτικό επίπεδο εξασφάλιζε ο οχυρωματικός πύργος, στη νοτιοδυτική γωνία του περιμετρικού τείχους. Το κτίσμα ειναι γνωστό και ως Πύργος του Τσιμισκή, καθώς η παράδοση αποδίδει την ανέγερσή του στον αυτοκράτορα (969-76). Πρόσφατες έρευνες στα θεμέλια του κτηρίου τείνουν να επιβεβαιώσουν τις παραδοσιακές αφηγήσεις. Σε κάθε περίπτωση, χτίστηκε μετά την οικοδόμηση του περιμετρικού τείχους από τον Άγιο Αθανάσιο. Είναι πιθανό να υποβλήθηκε σε αναστηλωτικά έργα κατά τον 14ο αιώνα. Ακόμη, το αρχικό του ύψος ήταν κατά έναν τουλάχιστον όροφο χαμηλότερο από το σημερινό (24 μ). Ανακαινίστηκε ριζικά το 1522 από τον μητροπολίτη Σερρών Γεννάδιο, όταν και διαμορφώθηκαν οι εσωτερικές του όψεις στα σημερινά επίπεδα. Το 1688 χτίστηκε, στη νοτιοανατολική γωνία του υψηλώτερου επιπέδου, το θολωτό παρεκκλήσιο του Αγίου Στεφάνου. Έκτοτε δεν φαίνεται να υπέστη αλλοιώσεις. Σύμφωνα με την παράδοση της μονής, επί Τουρκοκρατίας στεγάστηκε στον πύργο η βιβλιοθήκη.

Απέναντι από το παρεκκλήσιο της Παναγίας Κουκουζέλισσας, στη βόρεια πτέρυγα, στεγάζεται το αρχονταρίκι. Από τον σκεπαστό εξώστη του έχει κανείς εποπτεία του εσωτερικού της μονής. Το τμήμα αυτό της πτέρυγας χτίστηκε το 1580 και αρχικά αξιοποιούνταν ως νοσοκομείο. Η μετατροπή του σε αρχονταρίκι έγινε τον 18ο αιώνα.

Εικόνα της Παναγίας της Κουκουσέλισσας Μετά το αρχονταρίκι, στη βόρεια πτέρυγα, συναντάμε το βαγεναριό. Αξιοθέατες είναι οι παραβούτες με το κρασί, οι οποίες έχουν χωρητικότητα πολλών χιλιάδων λίτρων έκαστη. Η μεγαλύτερη, η οποία χρησιμοποιείται σήμερα ως πατητήρι σταφυλιών, έχει χωρητικότητα 35 τόνων.

Μπροστά από το βαγεναριό, η αυλή στενεύει και μετατρέπεται ουσιαστικά σε έναν ευρύχωρο διάδρομο, ανάμεσα στη βόρεια πτέρυγα και στην απόληξη του συγκροτήματος της τράπεζας, το οποίο επί του παρόντος ανακαινίζεται ριζικά. Στη μέση του διαδρόμου βρίσκεται το κομψό προσκυνητάρι της Παναγίας Οικονόμισσας (1816), με τη φορητή εικόνα του 16ου-17ου αιώνα. Η απόληξη του συγκροτήματος της τράπεζας στεγάζει σε όλο το μήκος του άνω ορόφου το σχολείο, όπου λειτουργούσε διδασκαλείο την περίοδο από τα τέλη του 19ου αιώνα έως το 1930 και όπου παλαιότερα φυλάσσονταν οι εικόνες της μονής. Ο ισόγειος χώρος, κάτω οπό το σχολείο, στεγάζει το παλιό δοχείο, με 15 αρχαία πιθάρια πακτωμένα στο έδαφος. Στη νοτιοδυτική γωνία του συγκροτήματος της τράπεζας βρίσκεται το μαγειρείο. Ο πολυγωνικός τρούλος του επισκευάστηκε το 1725.

Περνώντας τον διάδρομο, συναντά κανείς το μεγαλύτερο τμήμα της αυλής. Το μέγεθός της είναι επιβλητικό. Είναι πλακόστρωτη με δύο υπεραιωνόβια κυπαρίσσια στη δεξιά πλευρά. Σύμφωνα με την παράδοση, το μεγαλύτερο (βόρεια) φυτεύτηκε από τον Άγιο Αθανάσιο, ενώ το άλλο από τον μαθητή του Ευθύμιο, μετέπειτα κτήτορα της Ιεράς Μονής Ιβήρων. Στα πεζούλια των κυπαρισσιών σώζεται πλήθος τμημάτων από αρχαία ανάγλυφα. Ανάμεσα στα κυπαρίσσια βρίσκεται η φιάλη και το καθολικό. Αριστερά, στην προέκταση της βόρειας πτέρυγας, μετά το βαγεναριό είναι τοποθετημένο το καμπαναριό. Πρόκειται για πρόχειρη σιδηροκατασκευή. μεταξύ άλλων, υπήρχαν παλαιότερα τρεις πύργοι με καμπαναριά που ανάγονταν στο 1060. Σήμερα, σώζονται μόνο οι περιγραφές τους. Δυο από τους πύργους κατεδαφίστηκαν το 1814. Ο τρίτος κατεδαφίστηκε μετά τον σεισμό του 1905. Το καμπαναριό εφάπτεται στο παλιό ηγουμενείο με το παρεκκλήσιο του Αγίου Αθανασίου, όπου γίνεται η κουρά των μοναχών. Εκεί φυλάσσονται και τα σιδερένια μπαστούνια του αγίου. Στο τμήμα αυτό της πτέρυγας βρίσκονται τα κελλιά του πατριάρχη Αγίου Φιλοθέου Κοκκίνου, που διετέλεσε ηγούμενος της μονής (14ος αι.), ενώ σε μικρή απόσταση, στο μέσο της πτέρυγας, βρίσκεται το συνοδικό και τα γραφεία της μονής. Το κτήριο χτίστηκε το 1905 στη θέση του πύργου των Αρχαγγέλων, ο οποίος κατέρρευσε μετά τον σεισμό του 1905. Είναι νεοκλασικού ρυθμού και η τοιχοποιία του χαρακτηρίζεται από ισόδομη λιθοδομή.

Το καθολικό είναι αφιερωμένο στον Άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη. Τα θεμέλιά του μπήκαν το 963 από τον Άγιο Αθανάσιο, ο οποίος αφιέρωσε τον ναό στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Η αλλαγή της αφιέρωσης αποδίδεται σε εντολή της Θεοτόκου και θεωρείται πως έγινε μετά το 1425, αφού πρόσταγμα του αυτοκράτορα Μανουήλ Β' Παλαιολόγου, το οποίο έχει εκδοθεί το έτος αυτό, αναφέρει τη μονή με την αρχική αφιέρωση.

Αποτελεί το πρότυπο αθωνικού ναού που ακολούθησαν κατόπιν όλα τα μεταγενέστερα αγιορείτικα καθολικά. Κύριο χαρακτηριστικό του αθωνικού τύπου είναι οι χοροί, δηλαδή οι δύο πλευρικές κόγχες. Η προσθήκη τους ανταποκρίνεται σε λειτουργική αναγκαιότητα: δημιουργία επαρκούς χώρου για τους πολυμελείς χορούς των ψαλτών της μονής. Ωστόσο, ο αρχικός ναός του Αγίου Αθανασίου ακολουθούσε την τυπολογία του απλού σταυροειδούς με τρούλο, ενώ οι χοροί προστέθηκαν περίπου 40 χρόνια αργότερα. Ο ναός αθωνικού τύπου, κατά συνέπεια, αποτελεί γέννημα των αναγκών της κοινοβιακής μοναχικής ζωής της Μεγίστης Λαύρας.

Όλη τη δυτική πλευρά του ναού διατρέχει υαλόφρακτος εξωνάρθηκας. Η κεντρική του πύλη συνδέεται με στέγαστρο με τον θόλο της φιάλης, καθιστώντας τον, με τον τρόπο αυτό, ορατά οργανικό τμήμα του ναού.

Τα κομψά παράθυρα του εξωνάρθηκα δημιουργήθηκαν το 1899. Στις ποδιές τους υπάρχουν εντοιχισμένα λιθανάγλυφα θωράκια με έντονα στοιχεία μπαρόκ. Οι τοιχογραφίες (1852) είναι έργο του Ζαχαρία Χρήστου Ζωγράφου, κύριου εκπροσώπου του αγιογραφικού εργαστηρίου του Σαμακόβου της Βουλγαρίας. Αριστερά της εισόδου της λιτής εικονίζονται σκηνές από την Αποκάλυψη, δεξιά αναπαρισστώνται ευαγγελικές παραβολές. Το ύφος είναι λαϊκότροπο, ενώ η αφηγηματικότητα των θεμάτων (ιδίως στις παραβολές) επιτρέπει την ενσωμάτωση στοιχείων αμεσότητας στις ενδυμασίες, κυρίως όσον αφορά τον αρχιτεκτονικό διάκοσμο των παραστάσεων.

Ο χώρος της λιτής και του εξωνάρθηκα πήρε τη σημερινή του μορφή το 1814. Έως τότε υπήρχε μια μικρότερη λιτή, δύο νάρθηκες και δύο καμπαναριά. Πάνω από τους χώρους αυτούς βρίσκονταν τα κατηχούμενα και το παρεκκλήσιο των Αγίων Πέντε Μαρτύρων (Ευστρατίου, Ευγενίου, Μαρδαρίου, Αυξεντίου, Ορέστου). Η σημερινή λιτή είναι κατάγραπτη με τοιχογραφίες (1854). Εδώ φυλάσσεται η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Οικονόμισσας (16ος αι.), στην οποία εικονίζεται η Θεοτόκος ένθρονη μεταξύ των Αγίων Αθανασίου και Μιχαήλ Συνόδων, των αυτοκρατόρων Νικηφόρου Φωκά και Ιωάννη Τσιμισκή, των Αγίων Γεωργίου και Δημητρίου και των Αγίων Αρχαγγέλων. Μέχρι τον 14ο αιώνα το προσωνύμιο αυτό αποδιδόταν στην εικόνα που είναι σήμερα γνωστή ως Παναγία Κουκουζέλισσα, εξαιτίας του θαύματος που επιτελέστηκε στον Άγιο Ιωάννη Κουκουζέλη. Στη νότια πλευρά της λιτής είναι ενσωματωμένο το παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου. Χτίστηκε ταυτόχρονα με το αρχικό καθολικό, πριν από την προσθήκη των χορών. Είναι κατάγραπτο με τοιχογραφίες (1560), έργο του Φράγκου Κατελάνου, κύριου εκπροσώπου του εργαστηρίου της Θήβας. Το περίτεχνο ξυλόγλυπτο τέμπλο (1770) αποτελείται από ιδιαίτερα περίτεχνες εικόνες. Στη βόρεια πλευρά της λιτής βρίσκεται το επίσης κτητορικό παρεκκλήσιο των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων. Οι τοιχογραφίες (1571) επιζωγραφίστηκαν το 1854, ενώ μόνο σε ορισμένα σημεία διακρίνονται οι παλαιότερες απεικονίσεις. Η εικόνα του Χριστού (12ος αι.) στο ξυλόγλυπτο τέμπλο αποτελεί αυτοκρατορικό δώρο. Είναι εν μέρει επιζωγραφισμένη και φέρει φωτοστέφανο από σμάλτο (1680). Στο παρεκκλήσιο αυτό φυλάσσονται τα αρχαιότερα μανουάλια του Αγίου Όρους (10ος αι.). Όπως υποστηρίζεται, προέρχονται από τη μονή των Αμαλφινών. Στη βορειοδυτική γωνία του παρεκκλησίου βρίσκεται ο τάφος του Αγίου Αθανασίου. Η μαρμάρινη πλάκα που σκεπάζει τον τάφο έχει καλυφθεί με την εικόνα του, η οποία είναι επενδυμένη με ασήμι. Πολλά θαύματα έχουν συντελεστεί στον χώρο αυτό. Μάλιστα, λέγεται πως, όταν ο πατριάρχης Αλεξανδρείας Σίλβεστρος επιχείρησε να ανοίξει τον τάφο, το 1574, τη στιγμή που σήκωνε την ταφόπλακα ξεχύθηκαν από τη μαρμάρινη σαρκοφάγο φλόγες πυρός.

Μια κολυμβήθρα ανάμεσα σε δύο κυπαρίσσια Η είσοδος από τη λιτή στον κυρίως ναό γίνεται από τη βασιλική πύλη. Τα ξύλινα θυρόφυλλα αποτελούν δώρο του Νικηφόρου Φωκά και, όπως υποστηρίζεται, ήταν λάφυρο από την ανάκτηση της Κρήτης. Φέρουν περίτεχνη ορειχάλκινη επένδυση με εγχάρακτους σταυρούς και διακοσμητικούς ρόδακες. Οι παραστάτες και το υπέρθυρο είναι μαρμάρινα και φέρουν την επιγραφή «Χαίρε πόλη Κυρίου».

Σε αντίθεση προς τα υπόλοιπα καθολικά, ο κεντρικός τρούλος δεν στηρίζεται σε κίονες αλλά σε πεσσούς. Η μικρή απόσταση ανάμεσα στους πεσσούς και στους πλευρικούς τοίχους καθιστά εντονότερο το εύρος του τρούλου, ενώ το υψηλό τύμπανο δίνει πνοή ανάτασης στο όλο κτίσμα. Ο τρούλος υπέστη ζημιές από τον σεισμό του 1585. Ανακαινίστηκε γύρω στο 1600 από τον μητροπολίτη Αδριανουπόλεως Άνθιμο, ο οποίος έγινε αργότερα οικουμενικός πατριάρχης. Τα μαρμαροθετήματα στο δάπεδο του κυρίως ναού, του νάρθηκα και των παρεκκλησιών, καθώς και η ορθομαρμάρωση της κατώτερης ζώνης των πλευρικών τοίχων χρονολογούνται από τις αρχές του 11ου αιώνα.

Ο κυρίως ναός και το ιερό βήμα είναι κατάγραπτοι με τοιχογραφίες (1535) του Θεοφάνη του Κρητός. Σε σχέση με την καλλιτεχνική πορεία του Θεοφάνη, οι τοιχογραφίες αυτές τοποθετούνται ανάμεσα σε εκείνες της μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά (1532) και στις τοιχογραφίες του καθολικού της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα (1546). Στις τοιχογραφίες του Αναπαυσά, ο ζωγράφος υπογράφει με το ονοματεπώνυμό του, «Θεοφάνης Στρελίτζας». Εδώ υπογράφει ως «κυρ Θεοφάνης μοναχός». Ανάμεσα στα δύο τοιχογραφικά σύνολα έχει μεσολαβήσει η κουρά του. Το πλήρες κείμενο της επιγραφής, μέσα από την οποία διασώζεται η υπογραφή το,υ βρίσκεται στην κάτω δεξιά γωνία της παράστασης της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, στον δυτικό τοίχο του κυρίως ναού: «Ιστορείται ναός Μητροπαρθένου κόρης, εξ αυτών/κρηπίδων τε άμα και βάθρων διά συνδρομής/κόπου τε και εξόδου Νεοφύτου προέδρου περι/φανούς Βερροίας ορμομένου τε εξ Αθηνών τη πόλει/πατριαρχούντος τε κυρού Ιερεμίου, ηγουμενεύοντος/κυρού Κυπριανού εν έτη των επτά χιλιωντετερίδων/εικάδι διπλή και απλή τρίτη. Ινδικτιώνος η'/διά χειρός κυρού Θεοφάνη μοναχού». Κάτω από την επιγραφή αυτή εικονίζεται ο Νεόφυτος Βεροίας σε στάση δεήσεως προς τη Θεοτόκο, η οποία κρατά τον Χριστό, που με το δεξί χέρι Του τον ευλογεί. Η μορφή του μητροπολίτη Βεροίας Νεοφύτου, που εικονίζεται μόνο με επανωκαλύμμαυχο, έχει πολλά κοινά σημεία με την αντίστοιχη απεικόνιση του μητροπολίτη Λαρίσης Αγίου Διονυσίου του Ελεήμονος, συγκτήτορα της μονής του Αγίου Νικολάου του Αναπαυσά. Η συγκίνηση που προκαλεί η ανάγνωση της επιγραφής δεν θα πρέπει να αποσπάσει τη ματιά του επισκέπτη από τη μεγαλειώδη σύνθεση της Κοιμήσεως, όπου οι Απόστολοι εικονίζονται επιβαίνοντες σε οστρακόμορφες νεφέλες και οδηγούμενοι από αγγέλους προς «Γεσθημανή το χωρίον».

Η κύρια διαφορά του εικονογραφικού συνόλου των τοιχογραφιών αυτών, σε σχέση με εκείνες του Αναπαυσά και του καθολικού της Ιεράς Μονής Σταυρονικήτα, έγκειται στο εύρος των επιφανειών που παρέχει το καθολικό της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας, οι οποίες δίνουν την ευκαιρία στον ζωγράφο να αναπτύξει με ανεμπόδιστη άνεση τις παραστάσεις του. Οι τοιχογραφίες του αποκρυσταλλώνουν τις επιδιώξεις της Κρητικής Σχολής: ύφος σοβαρό και λιτό, σκουρόχρωμοι τόνοι και αυστηρότητα στη σύνθεση, στοιχεία πολύ διαφορετικά από τον δυναμισμό και τα φωτεινά χρώματα της Μακεδονικής Σχολής.

Η ανεύρεση ενός σπαράγματος τοιχογραφίας (το οποίο φυλάσσεται στο σχολείο) με την κεφαλή του Αγίου Νικολάου, που χρονολογείται από το α' μισό του 14ου αιώνα, οδηγεί στην υπόθεση πως το καθολικό είχε ιστορηθεί ήδη πριν από το 1535, από κάποιον μεγάλο καλλιτέχνη της Μακεδονικής Σχολής ή ίσως από τον ίδιο τον Μανουήλ Πανσέληνο.

Οι πλευρικοί τοίχοι καλύπτονται από ορθομαρμάρωση ύψους 1,5 μ. Στις κόγχες των χορών, πάνω από την ορθομαρμάρωση, υπάρχουν πλακίδια πορσελάνης Ιζνίκ και Κιουτάχειας, που δημιουργήθηκαν κατά το 1678, όπως μαρτυρεί η επιγραφή σε ένα από αυτά. Στους τοίχους κρέμονται εικόνες του Δωδεκαόρτου (16ος αι.), έργο του Θεοφάνη, και των Αποστόλων (16ος-17ος αι.), που ίσως αποτελούσαν τμήμα του παλαιού τέμπλου.

Το τέμπλο είναι μαρμάρινο και αποτελεί έργο του 1887, φιλοτεχνημένο από τον Τηνιακό γλύπτη Γιαννούλη Χαλεπά. Το αρχικό τέμπλο ήταν επίσης μαρμάρινο, πολύ πιο χαμηλό από το σημερινό, με τέσσερις λευκοπράσινους κίονες και παλαιοχριστιανικά κιονόκρανα. Το 1693 τοποθετήθηκε μπροστά του νεότερο ξυλόγλυπτο τέμπλο, όπως και αλλού, ενώ το 1887 αντικαταστάθηκαν και τα δύο από το σημερινό. Το παλαιό ξυλόγλυπτο τέμπλο μεταφέρθηκε μαζί με τους τέσσερις κίονες στον κοιμητηριακό ναό. Δύο από τα παλαιοχριστιανικά κιονόκρανα φυλάσσονται στη βιβλιοθήκη, ενώ τα άλλα δύο βρίσκονται έξω από τον νάρθηκα του παρεκκλησίου του Αγίου Μιχαήλ Συνάδων. Τα βημόθυρα είναι του 1631. Οι εικόνες του τέμπλου είναι σύγχρονές του, με εξαίρεση τις δεσποτικές εικόνες του Χριστού και της Παναγίας, οι οποίες όπως μαρτυρείται οπό τα αργυρεπίχρυσα πουκάμισα, αποτελούν έργα του 14ου αιώνα, τα οποία δωρίστηκαν στη μονή από τον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β' Παλαιολόγο. Σε μεταγενέστερη εποχή επιζωγραφήστηκαν, κατά πάσα πιθανότητα από τον ίδιο τον Θεοφάνη. Αντικείμενα υψηλής τέχνης είναι, μεταξύ άλλων, οι εικόνες της Γέννησης του Χριστού, της Θεοτόκου «Επί σοι χαίρει» (1620), του Αγίου Αθανασίου στον δεσποτικό θρόνο (δώρο του βοεβόδα Ιωάννη Βλαδισλάβου), της Παναγίας Φοβηνής (14ος αι.) στον αριστερό θρόνο και της Μεσοπεντηκοστής (13ος αι.).

Εντυπωσιακοί είναι οι πολυέλαιοι, ιδιαίτερα ο κεντρικός, ο οποίος περιγράφεται ήδη σε προσκυνητάρια του 18ου αιώνα. Αξιόλογοι είναι οι θρόνοι (αρχιερατικός και ηγουμενικός) και τα μανουάλια του 18ου και 19ου αιώνα, που αποτελούν αφιέρωμα (1835) του Ι. Καυταντζόγλου, μεγαλέμπορα από τη Θεσσαλονίκη.

Μονή Μεγίστης Λαύρας: εσωτερικές κατασκευές Η μαρμάρινη Αγία Τράπεζα και το επίσης μαρμάρινο κιβώριο είναι έργο του Γιαννούλη Χαλεπά (1886). Πίσω από την Αγία Τράπεζα βρίσκεται μεγάλη αργυρόχρυση επιφάνεια στολισμένη με 70 πολύτιμους λίθους. Αποτελεί δώρο του Νικηφόρου Φωκά. Λέγεται ότι κάτω από την επένδυση του 10ου αιώνα βρίσκεται ο σταυρός από το λάβαρο του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Μπροστά από το αρχαιότατο μαρμάρινο σύνθρονο τοποθετήθηκε μικρή μαρμάρινη Αγία Τράπεζα, στο σημείο όπου έπεσε ο Άγιος Αθανάσιος.

Πίσω από το καθολικό (νοτιοανατολικά) βρίσκεται το παρεκκλήσιο του Αγίου Μιχαήλ Συνάδων. Ο αρχικός ναός ανακαινίστηκε το 1643 από τον ηγεμόνα της Βλαχίας Ματέι Μπασαράμπ (1632-54) και ιστορήθηκε το 1653, με έξοδα του ίδιου, από τους Ναυπλιώτες ζωγράφους Μαρίνο και Αναστάσιο. Το 1742 ιστορήθηκε ο νάρθηκας. Το κτίσμα αυτό κατέρρευσε από τον σεισμό του 1905. Η σημερινή μορφή του ναού είναι αποτέλεσμα ανοικοδόμησης του 1911. Ο νάρθηκας προστέθηκε το 1914. Για μεγάλο χρονικό διάστημα φυλάσσονταν εκεί οι παλιές φορητές εικόνες της μονής.

Νότια από το καθολικό βρίσκεται θολωτή κρήνη, με ενσωματωμένο δίπλα της το προσφοριό [φούρνος για τα πρόσφορα]. Ο φούρνος έγινε, όπως μας πληροφορεί η επιγραφή, «Δαπάνη Ζαχαρίου Μοναχού Λαυριώτου εις μνημόσυνον αυτού και των γονέων αυτού, εν έτει 1966». Πίσω ακριβώς από το προσφοριό βρίσκεται το παραπόρτι. Βγαίνοντας έξω, έχει κανείς την ευκαιρία να θαυμάσει την αυστηρή νότια πτέρυγα, στην οποία διασώζονται σε άριστη κατάσταση το αρχαίο τείχος με τους πέντε πύργους. Από εκεί έχει κανείς πανοραμική θέα του κήπου της μονής. Απέναντι φαίνεται το κάθισμα των Αρχαγγέλων του Κουκουζέλη, ενώ στο βάθος διακρίνονται οι τρούλοι της ρουμανικής σκήτης του Τιμίου Προδρόμου. Όταν η ατμόσφαιρα είναι καθαρή, διακρίνονται στον ορίζοντα η Λήμνος και ο Άγιος Ευστράτιος.

Στις πτέρυγες είναι τοποθετημένα τα παρεκκλήσια της Αγίας Τριάδας, του Τιμίου Προδρόμου, του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, του Αγίου Βασιλείου, των Αγίων Πάντων (νότια πτέρυγα), του Αγίου Μοδέστου, των Αγίων Θεοδώρων, του Αγίου Δημητρίου (ανατολική πτέρυγα), του Αγίου Χαραλάμπους, των Αγίων Αρχαγγέλων, των Οσίων Πέτρου και Ονουφρίου, του Αγίου Νικολάου, των Αγίων Αναργύρων (βόρεια πτέρυγα), της Κοιμήσεως της Θεοτόκου (δυτική πτέρυγα, αρχαιότατο παρεκκλήσιο πάνω από την είσοδο).

Η φιάλη βρίσκεται μεταξύ του καθολικού και της τράπεζας. Η λεκάνη της φιάλης με τον ορειχάλκινο αναβρυτήρα ανάγεται στο 1060 και δημιουργήθηκε επί ηγουμένου Ιωάννη. Το νερό εκχύνεται από τα στόματα μυθικών ζώων, ενώ ο αναβρυτήρας απολήγει σε αετό με ανοιγμένες φτερούγες. Η ρωγμή στη λεκάνη λέγεται πως προκλήθηκε όταν οι μοναχοί της μονής προσπάθησαν να ματαιώσουν τα σχέδια ενός Τούρκου πασά, ο οποίος ήθελε να την αφαιρέσει και να τη χρησιμοποιήσει για μπανιέρα (η περιφέρεια της λεκάνης ανέρχεται σε 7,68 μ). Ενώ η λεκάνη και ο αναβρυτήρας σώζονται στην αρχική τους μορφή, το περιστύλιο έχει υποστεί πολλές μεταγενέστερες αλλοιώσεις. Μόνο κάποια από τα θωράκια (11ος αι., με γεωμετρικό και φυτικό διάκοσμο) ανήκουν στην αρχική κατασκευή, πιθανόν σε δεύτερη χρήση από κάποιο παλαιό τέμπλο. Το περιστύλιο υπέστη ζημιές από τον σεισμό του 1392 και επισκευάστηκε στις αρχές του 15ου αιώνα. Η σημερινή του μορφή είναι αποτέλεσμα επισκευής (1634) μετά τον σεισμό του 1585. Ο θόλος της στηρίζεται σε οκτώ κιονίσκους. Στις τοιχογραφίες του (1635) εικονίζονται θέματα σχετικά με το νερό (Βάπτιση).

Νότια από τη φιάλη βρίσκονται οι τάφοι των Πατριαρχών. Πρόκειται για τα κενοτάφια των Ανθίμου Β' (1628), Διονυσίου Γ' Βάρδαλη (1696) και Ιερεμία Γ' (1733). Στο κάθε αρκοσόλιο εικονίζεται στο βάθος η Δέηση, αριστερά ο Άγιος Αθανάσιος και δεξιά ο πατριάρχης, ενώ στην πλατιά λωρίδα του τόξου εικονίζονται οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη.

Αξιοπρόσεχτες είναι οι μικροδιαφορές στις τρεις παραστάσεις της Αγίας Ελένης, οι οποίες σηματοδοτούν εξελίξεις στη μνημειακή ζωγραφική και καλύπτουν τις εικαστικές μεταβάσεις ενός αιώνα. Δεξιά από τους τάφους, βρίσκεται το πηγάδι, που αντλεί νερό από μια υπόγεια νεροσυρμή. Λίγο πιο πέρα, στο σημείο που το συγκρότημα της τράπεζας ενώνεται με τη νότια πτέρυγα, υπάρχει καμαροσκέπαστος διάδρομος, πάνω από τον οποίο βρίσκεται το παρεκκλήσιο του Τιμίου Προδρόμου.

Στο δεξιό τμήμα της πρόσοψης της τράπεζας, βρίσκονται δυο κρήνες: η κρήνη του πατριάρχη Σαμουήλ Χαντζερή (1769) και η κρήνη της Ζωοδόχου Πηγής (1762). Η είσοδος της τράπεζας βρίσκεται στην ευθεία του άξονα του καθολικού. Η τράπεζα χτίστηκε από τον Άγιο Αθανάσιο και είναι η αρχαιότερη του Αγίου Όρους. Η δίριχτη στέγη της θυμίζει την αντίστοιχη του κοιμητηριακού ναού. Οι τοιχογραφίες της πρόσοψης εικονίζουν θαύματα του Αγίου Αθανασίου, καθώς και τον μητροπολίτη Σερρών Γεννάδιο, που ανέλαβε την ανακαίνιση της τράπεζας (1527) και ο οποίος εικονίζεται (αριστερά του υπερθύρου) μαζί με τους Αγίους Θεοδώρους, να κρατά σκάριφο της ανακαινισμένης τράπεζας, το οποίο προσφέρει στην Υπεραγία Θεοτόκο. Στην αντίστοιχη θέση αριστερά εικονίζονται ο Άγιος Αθανάσιος και οι αυτοκράτορες Νικηφόρος Φωκάς και Ιωάννης Τσιμισκής. Πάνω από την παράσταση αυτή, εικονίζεται ένθρονος η Θεοτόκος, να διώχνει την Άρτεμη, που λατρευόταν σε ειδωλολατρικά ιερά της περιοχής. Από το ιερό αυτό προέρχεται η μαρμάρινη πλάκα, που βρίσκεται εντοιχισμένη στην κορυφή της πρόσοψης, μεταξύ των δύο παραθύρων. Έχει το σχήμα αυτιού και φέρει την επιγραφή: «Τη Αγροτέρα Αρτέμιδι Νευρίς επιταγήν έθηκεν», πρόκειται δηλαδή για αναθηματική πλάκα εις μνήμην θεραπείας. Παντού στη μονή συναντά κανείς στοιχεία που θυμίζουν το αρχαίο πόλισμα: σπαράγματα αναγλύφων, κίονες, γούρνες, λάρνακες κ.ά. Σε μια από τις λάρνακες διασώζεται το όνομα της Σερβιλίας, κατοίκου της περιοχής.

Παράθυρο μοναστηριού Η τράπεζα είναι πελώρια. Διαθέτει 24 τραπέζια από μονόλιθο και έχει χωρητικότητα έως και 240 ατόμων. Έχει σταυροειδή κάτοψη και οι τοιχογραφίες της αποτελούν έργο του Θεοφάνη του Κρητός. Η αρχική θολωτή οροφή αντικαταστάθηκε το 1512 από τη σημερινή ξύλινη. Ο κύκλος των τοιχογραφιών περιλαμβάνει σκηνές από τον βίο της Θεοτόκου και του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, παραστάσεις από τον Ακάθιστο Ύμνο και σκηνές από το Μηνολόγιο. Εικονίζονται, επίσης, όσιοι και ασκητές, καθώς και η Δευτέρα Παρουσία. Η τελευταία αυτή παράσταση καλύπτει τον δυτικό τοίχο αριστερά και δεξιά της εισόδου. Σε χαμηλότερη ζώνη στα αριστερά, εικονίζεται η Προετοιμασία του Θρόνου, μπροστά στον οποίο υποκλίνονται ο Αδάμ και η Εύα. Μεταξύ άλλων παραστάσεων, στη νότια κεραία, εικονίζονται η Ρίζα Ιεσσαί και, σε χαμηλότερη ζώνη, ο Κάιν να σκοτώνει τον Άβελ (νότιος τοίχος), ο προφήτης Ηλίας, η θυσία του Αβραάμ (δυτικός τοίχος), ο Άγιος Γεράσιμος, η Οικουμενική Σύνοδος της Νικαίας (ανατολικός τοίχος) καθώς και σκηνές από το Μηνολόγιο και τον βίο της Θεοτόκου (δυτικός και ανατολικός τοίχος). Στη βόρεια κεραία εικονίζονται το Δέντρο της Ζωής, η Κοίμηση του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη, ο Άγιος Σισώης μπροστά από τον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου (βόρειος τοίχος), το μαρτύριο του Αγίου Ιγνατίου του Θεοφόρου (δυτικός τοίχος), η Ουρανοδρόμος Κλίμαξ (ανατολικός τοίχος), σκηνές από το Μηνολόγιο και τον βίο του Τιμίου Προδρόμου (δυτικός και ανατολικός τοίχος). Στον βόρειο και νότιο τοίχο της ανατολικής κεραίας εικονίζονται σκηνές από το Μηνολόγιο, όσιοι ασκητές και παραστάσεις από τον Ακάθιστο Ύμνο. Στο ανατολικό άκρο της, η κεραία καταλήγει σε κόγχη, όπου υπάρχει αναπαράσταση του Μυστικού Δείπνου. Σε κατώτερη ζώνη, εικονίζονται οι Τρεις Ιεράρχες (Βασίλειος ο Μέγας, Γρηγόριος ο Θεολόγος, Ιωάννης ο Χρυσόστομος) και ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς.

Η βιβλιοθήκη και το σκευοφυλάκιο βρίσκονται στο μονώροφο κτίσμα, σε σχήμα Π, που είναι τοποθετημένο ανατολικά του καθολικού. Στη βιβλιοθήκη, η οποία ιδρύθηκε από τον Άγιο Αθανάσιο και λειτούργησε εξαρχής ως δραστήριο κέντρο αντιγραφής χειρογράφων, φυλάσσονται 2.800 χειρόγραφοι κώδικες, από τους οποίους 500 είναι περγαμηνοί και οι υπόλοιποι χαρτώοι. Πρόκειται για την τρίτη μεγαλύτερη παγκοσμίως συλλογή βυζαντινών χειρόγραφων. Δώδεκα από τους περγαμηνούς κώδικες είναι αρχαιότατοι και γραμμένοι σε μεγαλογράμματη γραφή. Πολλοί κώδικες διακοσμούνται από μικρογραφίες. Ανεκτίμητα είναι τα 51 λειτουργικά ειλητάρια (10ος-15ος αι.), ένα εκ των οποίων έχει μήκος 10 μ. Σπανιότατος είναι ο χειρόγραφος κώδικας της Βοτανικής του Διοσκουρίδη. Εξαιρετικής σημασίας είναι, επίσης, ο χειρόγραφος κώδικας της Διαθήκης του Αγίου Αθανασίου και οι δύο βίοι του, τα χειρόγραφα Ευαγγέλια που δώρισε στη μονή η Ειρήνη Παλαιολογίνα. Φυλάσσεται, ακόμη, σπάνιος κώδικας με τις Νεαρές [νομοθετικά διατάγματα] των Κομνηνών αυτοκρατόρων, καθώς και πολλά σπάνια βυζαντινά μουσικά χειρόγραφα. Στη βιβλιοθήκη υπάρχουν 22 αρχαιότυπα [βιβλία τυπωμένα πριν το 1500], 20.000 παλαιότυπα [βιβλία τυπωμένα πριν το 1800], 19.000 βιβλία τυπωμένα τον 19ο αιώνα και 60.000 βιβλία που εκδόθηκαν κατά τον 20ό. Από τα βιβλία που τυπώθηκαν πριν από το 1800, 150 αποτελούν σπάνια αντίτυπα, ενώ περίπου 50 εκτιμάται πως είναι τα μοναδικά αντίτυπα που έχουν διασωθεί. Πλούσιο σε έγγραφα είναι και το αρχείο της μονής, που περιλαμβάνει 200 βυζαντινά, μεταξύ των οποίων ανεκτίμητης αξίας αυτοκρατορικά χρυσόβουλλα, 8.000 έγγραφα στα ελληνικά και 4.000 στα σλαβονικά, τουρκικά και ρουμανικά.

Μεταξύ των ανεκτίμητων θησαυρών που φυλάσσονται στο σκευοφυλάκιο είναι το περγαμηνό Ευαγγέλιο του Φωκά, το κάλυμμα του οποίου είναι στολισμένο με αμέθυστους και άλλους πολύτιμους λίθους και το οποίο φέρει μικρογραφίες, καθώς και μια ανάγλυφη παράσταση του Χριστού. Αυτοκρατορικό δώρο είναι επίσης η ψηφιδωτή εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, το δισκάριο που χάρισε στη μονή ο ηγεμόνας της Ηπείρου Θωμάς Πρελιούμπος, το στέμμα και ο σάκκος του Νικηφόρου Φωκά, η πατερίτσα του πατριάρχη Διονυσίου Γ' και το πετραχήλι του, το οποίο φέρει παραστάσεις των 24 οίκων του Ακαθίστου Ύμνου, ένα ρωσικό Ευαγγέλιο (1778, 50x72 εκ.), δώρο της κόρης του Μεγάλου Πέτρου Ελισάβετ Πετρόβνα, το σμαλτωμένο κιβώτιο θυμιάματος που δώρισε ο ηγεμόνας Ματέι Μπασαράμπ (1644) και ένα μικρό συρματόπλεκτο κιβώτιο σε σχήμα κεφαλής φιδιού, που περιέχει την απολιθωμένη γλώσσα μιας ασπίδας [είδος οχιάς], από την οποία παρασκευάζεται το ασπιδόνερο, αντίδοτο για τα δαγκώματα φιδιών. Στο εικονοφυλάκιο φυλάσσονται περίπου 2.000 φορητές εικόνες. Πολλές από αυτές ανήκουν στη Βυζαντινή εποχή [πριν από το 1500]. Ιδιαίτερα πλούσια είναι η συλλογή εικόνων του 16ου, αποτέλεσμα του έργου του μοναχού Θεοφάνη, που εγκαταβίωνε το διάστημα εκείνο στη μονή, και των υιών του Συμεών και Νεοφύτου. Πολλές είναι επίσης οι εικόνες του 17ου, 18ου και 19ου αιώνα.

Ένα κατηφορικό μονοπάτι (20') οδηγεί στον αρσανά της μονής. Αποτελεί έναν από τους ελάχιστους ασφαλείς χώρους ελλιμενισμού στην απόκρημνη ανατολική ακτή του Άθω. Ο αρσανάς έχει οχυρωματικό περίβολο, ανήκει δηλαδή στην κατηγορία «μανδράκι». Ανάλογος είναι και ο αρσανάς της Ιεράς Μονής Παντοκράτορος. Η θέση επιλέχθηκε εξαιτίας των δύο χερσονησίδων, οι οποίες, μαζί με τη βραχονησίδα που βρίσκεται ανάμεσά τους, δημιουργούν υπήνεμο όρμο και ασφαλές αγκυροβόλιο. Η κατασκευή του αρσανά πρέπει να είναι σύγχρονη της μονής, καθώς μόνο έτσι θα μπορούσε να έχει εξασφαλιστεί η ασφαλής εκφόρτωση των υλικών για την οικοδόμηση της μονής Μεγίστης Λαύρας. Εννέα αιώνες αργότερα συνέβη το ίδιο με τον αρσανά της ρουμάνικης σκήτης του Τιμίου Προδρόμου.

Η κολυμβήθρα της Μονής Η κατασκευή ενός κυματοθραύστη, ως συνέχεια της νότιας χερσονησίδας, αποτελεί προστασία για το λιμάνι. Φαίνεται, ακόμη, πως η κατασκευή χρησιμοποιήθηκε για αμυντικούς σκοπούς. Το 1886 κατασκευάστηκε ο τοίχος που ενώνει τη βόρεια χερσονησίδα με τη βραχονησίδα, παρέχοντας προστασία από τους βορειοανατολικός ανέμους. Επιπλέον, λατομήθηκε τμήμα της νότιας χερσονησίδας, έτσι ώστε να διευκολυνθεί το αγκυροβόλιο. Η ανάγκη προστασίας του αρσανά από τις επιδρομές των πειρατών οδήγησε στην ανέγερση του αμυντικού πύργου και του μπαρμπακά στη βόρεια χερσονησίδα. Η πρόσβαση παρέχεται από τη δυτική πλευρά. Μια τσιμεντένια γέφυρα, χτισμένη κατά τον Μεσοπόλεμο, αντικατέστησε την παλιά ξύλινη κινητή γέφυρα. Ο πύργος διαθέτει πέντε ορόφους, η κάτοψή του είναι σχεδόν τετράγωνη (8,5x9 μ) και του ύψος του 17 μ.

Σε κάθε πλευρά του πύργου υπάρχουν τρεις συμμετρικές αντηρίδες, ενώ η επίστεψη του πύργου εδράζεται πάνω σε αυτές, με αποτέλεσμα η εικόνα γίνεται ακόμα πιο επιβλητική και να προκαλεί δέος. Η επένδυση των όψεων με οπλισμένο σκυρόδεμα αλλοίωσε αισθητά τον αρχιτεκτονικό του χαρακτήρα. Ο πύργος στεγάζεται σήμερα σε μια πλάκα σκυροδέματος, που τοποθετήθηκε απευθείας (1929) στο ξύλινο δάπεδο. Είναι, ωστόσο, πολύ πιθανό η αρχική του μορφή να συμπεριλάμβανε έναν ακόμη όροφο. Επίσης, υποστηρίζεται πως η στέγη ξεκινούσε πάνω από τις επάλξεις, όπως συμβαίνει με τον πύργο του Αγίου Σάββα στην Ιερά Μονή Χιλανδαρίου. Η ομοιότητα αυτή και το γεγονός πως ο πύργος δεν είναι χτισμένος για την άμυνα, επιτρέπουν τη χρονολόγησή του στο διάστημα μεταξύ του 12ου και πρώιμου 14ου αιώνα.

Πηγές

Το αγίασμα του Αγίου Αθανασίου του Αγιορείτου

Η Υπεραγία Θεοτόκος ζήτησε από τον Άγιο Αθανάσιο να χτυπήσει με το ραβδί του την πέτρα που ήταν τοποθετημένη μπροστά τους

Μάθετε περισσότερα....

Εικόνες

Παναγία Κουκουζέλισσα

Παναγία Αχειροποίητος

Παναγία η Εγγυήτρια ή Ασκήτρια

Παναγία Οικονόμισσα

Ιερά λείψανα της Μονής

Στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας φυλάσσεται τεμάχιο του Τιμίου Ξύλου, δώρο του Νικηφόρου Φωκά προς τον Άγιο Αθανάσιο. Είναι τοποθετημένο μέσα σε κιβώτιο διακοσμημένο με σμάλτο και πολύτιμους λίθους, το οποίο φέρει την επιγραφή «Σταυρέ του Κυρίου, βοήθει μοι Αθανασίω μοναχώ». Φυλάσσονται, επίσης, μικρότερα τεμάχια Τιμίου Ξύλου, σε θήκες ή ενσωματωμένα σε σταυρούς.

Στη μονή υπάρχουν, ακόμη, οι τίμιες κάρες των Αγίων Βασιλείου του Μεγάλου και Μεγαλομάρτυρος Αλεξάνδρου του εν Πύδνα (δώρα του Νικηφόρου Φωκά), η τιμία και θαυματουργός κάρα του Αγίου Μιχαήλ επισκόπου Συνάδων, η τιμία κάρα του Μεγαλομάρτυρος Ευστρατίου, ο βραχίονας του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου (δώρα του Βασιλείου Β' Βουλγαροκτόνου και του αδελφού του Κωνσταντίνου Η') και η τιμία κάρα του Αγίου Γρηγορίου επισκόπου Μεγάλης Αρμενίας, η οποία αποτελεί δώρο του αρχιμανδρίτη Βενιαμίν Λαυριώτη.

Όπως υποστηρίζεται, η ασημένια θήκη είχε περιέλθει στην κατοχή ενός Τούρκου πασά, ο οποίος πρότεινε στον Βενιαμίν να την αγοράσει έναντι του βάρους της σε χρυσό. Ως εκ θαύματος, τα δύο-τρία χρυσά νομίσματα που διέθετε ο Βενιαμίν ισορρόπησαν στη ζυγαριά με τη λειψανοθήκη και ο πασάς αναγκάστηκε να τη δώσει μουρμουρίζοντας «ο γκιαούρης στον γκιαούρη πάει».

Φυλάσσονται, μεταξύ άλλων, οι κάρες και το λείψανο του Αγίου Ιωάννη του Κουκουζέλη, του Αγίου Γρηγορίου του Δομεστίχου, του Αγίου Νείλου του Μυροβλύτου και άλλων Λαυριωτών αγίων. Φυλάσσεται το λείψανο του Αγίου Νεομάρτυρος Ακακίου του Καυσοκαλυβίτη, τμήματα λειψάνων των Αγίων Μερκουρίου, Προκοπίου, Αρτεμίου, Θεοδώρων, Αποστόλου Ανδρέα, Αποστόλου Λουκά, πρωτομάρτυρος Στεφάνου, Ιωάννη του Προδρόμου, Ιγνατίου του θεοφόρου, Ιωάννη του Ελεήμονος, Αντύπα, Κηρύκου, Νικήτα, Ελευθερίου, Ιωάννη του Ρώσου, Νεκταρίου, ιερομάρυρος Φωκά, Παντελεήμονος, Κωνσταντίνου και Ελένης, Ανδρονίκου, Σαμψών του Ξενοδόχου, Χαραλάμπους, Αναργύρων, Ευσταθίου, Ακινδύνου, Μηνά, Ερμολάου, Υακίνθου, Στεφάνου του Νέου, Ανδρέα του εν Κρίσει, Δανιήλ του Στυλίτη, Θεοδοσίου, Ευθυμίου, Ευδοκίμου, Νυμφοδώρας, Μηνοδώρας, Ιουλίττης, Παρασκευής, Θέκλας, Φωτεινής, Μαρίνας και Αναστασίας. Στη μονή υπάρχει επίσης ο βαρύς και μεγάλος επιστήθιος ηγουμενικός σταυρός του Αγίου Αθανασίου, ο οποίος κρεμόταν από τον τράχηλό του και του οποίου το εσωτερικό είναι γεμάτο με άγια λείψανα και κηρομαστίχη.