Ιερά Μονή Οσίου Γρηγορίου

Ιστορία και νεωτερικότητα

Πιο πέρα, στην πλαγιά του κάβου, διακρίνεται το Κελλί του Αγίου Αρτεμίου, γνωστό και ως Μπρουντζάδες, μοναχών [κατασκευαστές πολυελαίων]. Χτίστηκε το 1870 από τον ιερομόναχο Αρτέμιο. Η βλάστηση είναι πυκνή και μετά από ένα μικρό κάβο βλέπουμε το χείμαρρο Χρέντελι που κατεβαίνει τις δυτικές πλαγιές του Αντιάθωνα (υψόμετρο 1.038 μ). Δίπλα στην εκβολή του χειμάρρου είναι ο αρσανάς και η Μονή Γρηγορίου. Ο ασφαλής όρμος της μονής και το κατάφυτο τοπίο με το χείμαρρο δημιουργούν μια ειδυλλιακή εικόνα, συχνά όμως η πραγματικότητα είναι διαφορετική: το χειμώνα ο χείμαρρος πλημμυρίζει και τα νερά έχουν κατά καιρούς προκαλέσει καταστροφές.

Η μετάβαση από τη Μονή Σίμωνος Πείρας στη Μονή Γρηγορίου απτά αποτυπώνει την κάθοδο από το υψιπετές στο παραθαλάσσιο. Η Μονή Γρηγορίου είναι χτισμένη σε βράχο πλάι στη θάλασσα σε υψόμετρο όχι πολύ μεγαλύτερο από εκείνο του αρσανά της Σιμωνόπετρας. Οι χαλκογραφίες του 18ου και 19ου αιώνα εικονίζουν τους μοναχούς να ψαρεύουν με πετονιά από τα παράθυρα των κελλιών τους. Ακόμη και σήμερα στα κάγκελα από τους εξώστες του εργατόσπιτου δίπλα στον αρσανά βλέπει κανείς δεμένες πετονιές, καμιά φορά με κουδουνάκι που ειδοποιεί ότι πιάστηκε    ψάρι. Τη γειτνίαση της μονής με το υγρό στοιχείο επισφραγίζει η αφιέρωση της στον άγιο Νικόλαο.

Εν έτει 1853 εν μηνί Σεπτεμβρίου 21 εν τω μέσω της νυκτός έγινεν εκ δευτέρου δεινότερος καταποντισμός ομού με χάλαζαν και μας επήρεν εξ ολοκλήρου τον αρσανά ομού μετά 4 βαρκών, μας εχάλασε και τους δρόμους του Μοναστηριού εκατέρωθεν, τον δε μύλον ανέσπασεν εκ βάθρου, εχάλασε όλον τον δρόμο του νερού και το οικίδιον το έχωσεν από άμμο. (Μαρτυρίες μοναχών, Βαρλαάμ (Αγγειακός), Η εν Αγίω Όρει Ιερά Μονή του Αγίου Γρηγορίου, 1921)

Στη ρίζα του βράχου της μονής, κάτω από τη βορειοδυτική πτέρυγα, σώζονται υπολείμματα κτίσματος που πρέπει να αποτελούσε τον αρχικό αρσανά. Εγκαταλείφθηκε μάλλον στα τέλη του 17ου-αρχές 18ου αιώνα. Δίπλα, είναι ο σημερινός αρσανάς, ο οποίος άρχισε να χρησιμοποιείται (ή να ξαναχρησιμοποιείται) όταν καταστράφηκε από πλημμύρα ο νεότερος αρσανάς, που είχε χτιστεί στα αριστερά της προβλήτας, πλάι στην εκβολή του χειμάρρου. Ο αρσανάς έχει νεώριο στο ισόγειο, και στον όροφο στεγάζει το παρεκκλήσιο του Αγίου Μοδέστου, χώρους διαβίωσης, αποθήκες. Παλαιότερα υπήρχε χώρος για τη φιλοξενία πληρωμάτων που ζητούσαν καταφύγιο σε καιρό τρικυμίας. Εντοιχισμένη επιγραφή πληροφορεί ότι ο ναός ανακαινίστηκε τον Ιούνιο 1821. Το 1991 χτίστηκε στον αρσανά το παρεκκλήσιο των αγίων νεοφανών μαρτύρων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης. Δίπλα στο νεότερο αρσανά, αριστερά της προβλήτας, ήταν το παλαιό βουρδουναριό, το οποίο αναστηλώθηκε το 1987 και τώρα χρησιμοποιείται ως επιπλέον ξενώνας για τους προσκυνητές των πανηγύρεων.

Λιθόστρωτο μονοπάτι οδηγεί από τον αρσανά στη μονή. Το παλαιό εργατόσπιτο (1850), αριστερά, χρησιμοποιείται σήμερα ως μηχανουργείο, ραφείο και διδασκαλείο βυζαντινής μουσικής. Λίγο πριν την είσοδο, το μονοπάτι περνά κάτω από μια κρεβατίνα με μια εύρωστη κληματαριά.

Ιστορία

Η ονομασία της μονής διασώζει το όνομα του κτήτορά της οσίου Γρηγορίου του Νέου, μαθητή του αγίου Γρηγορίου του Σιναΐτη, ο οποίος και υπήρξε ο πρώτος ηγούμενός της. Πριν την ίδρυση της μονής μόναζε σε σπήλαιο κοντά στο σημερινό Κάθισμα της Παναγίας. Με βάση χειρόγραφο κώδικα που σώζεται στη μονή, η ίδρυσή της τοποθετείται στο 1310. Γραπτές μνείες βρίσκονται σε έγγραφα του 1347 και 1348. Στο Γ' Τυπικό του Αγίου Όρους (1394) η μονή κατέχει την 22η θέση μεταξύ των τότε 25 μονών. Οι πληροφορίες που έχουμε για την πρώτη περίοδο του ιστορικού της βίου είναι σποραδικές. Το 1497 είχε ερημωθεί για άγνωστη αιτία, ίσως πειρατική επιδρομή. Το 1500 την ανακαίνισε εκ θεμελίων ο βοεβόδας της Μολδαβίας Στέφανος. Τις γενναιόδωρες χορηγίες και δωρεές του εξακολούθησαν οι διάδοχοί του ηγεμόνες μέχρι το 1720. Το 1574 η μονή κατέλαβε τη 17η θέση στην ιεραρχία των αγιορείτικων μονών, την οποία κατέχει έως σήμερα. Το 1761 πυρκαγιά την κατέστρεψε ολοσχερώς και ερημώθηκε. Ανασυγκροτήθηκε χάρη στις άοκνες προσπάθειες του σκευοφύλακα Ιωακείμ Βεσμιντάριου, γνωστότερου ως Μακρυγένη (η γενειάδα του έφτανε έως τα γόνατά του), από το χωριό Κατοχή της Ακαρνανίας. Ο Ιωακείμ είχε μονάσει για ένα διάστημα στη μονή και κατόπιν είχε αποσυρθεί για περισσότερη ησυχία στη Σκήτη της Αγίας Άννας. Ανέλαβε τα καθήκοντα του σκευοφύλακα [οικονομικού διαχειριστή της μοναστηριακής περιουσίας στις ιδιόρρυθμες μονές] μετά από παρακλήσεις πολλών Γρηγοριατών πατέρων. Το οικονομικό κόστος της ανασυγκρότησης καλύφθηκε από χορηγίες ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας και Φαναριωτών, καθώς και από προσόδους εράνων. Τότε ανοικοδομήθηκε και το υπάρχον καθολικό με προσωπική εργασία των αδελφών της μονής. Ο Ιωακείμ έχτισε επίσης (1785) εκ θεμελίων τη Μονή της Μεταμορφώσεως στη νήσο Πρώτη της Προποντίδας. Χάρη στον Ιωακείμ αφιερώθηκαν τότε στη μονή οι μονές Πούτνα της Βλαχίας και Αγίου Σπυρίδωνος Βουκουρεστίου. Ο Ιωακείμ εκοιμήθη σε ηλικία 105 ετών. Το παράδειγμά του μιμήθηκαν και άλλοι ιεράρχες, όπως ο μητροπολίτης Κασσανδρείας Γρηγόριος εκ Σκοπέλου και ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Δαμασκηνός εξ Αργυροκάστρου, οι οποίοι αποσύρθηκαν στη μονή και εκάρησαν μοναχοί όταν παραιτήθηκαν από το θρόνο τους. Ως συγκτήτορες της μονής μνημονεύεται μια σειρά από ηγουμένους, σκευοφύλακες, προηγουμένους και μοναχούς, μεταξύ των οποίων ο συντοπίτης του Ιωακείμ Κωνστάντιος, ο Διονύσιος εκ Πολυγύρου, οι Γαβριήλ και Ευθύμιος εκ Κασσανδρείας, οι Χριστόφορος και Αγαθάγγελος από τον Παρθενώνα της Σιθωνίας, ο Κυπριανός από την Άρτα και ο Συμεών από την Καστοριά.

Πώς δε και πόθεν επ' ονόματι του αγίου Νικολάου ετιμήθη η Ιερά Μονή του Γρηγορίου; Τούτο εγένετο προς αντικατάσταση του Ναού τον Ποσειδώνος ευρισκομένου τότε εν τω μικρώ ορμίσκω της Μονής, όστις ήτο ο μόνος κατάλληλος προς ελλιμενισμόν των ιστιοφόρων εν τη νοτιοδυτική πλευρά. Υπάρχει και σήμερον έτι σπήλατόν τι προς το νοτιοανατολικό μέρος της μονής παρά την θάλασσαν, όπερ φέρει την ονομασίαν Ποσειδώνειον άντρον. Και έπρεπεν όντως τον θεόν της θαλάσσης των πολυθεϊστών Ελλήνων ν' αντικαταστήσει εν τη γραφικωτάτη ταύτη τοποθεσία του Άθω, ο κατεξοχήν «Άγιος της θαλάσσης» των Χριστιανών Ελλήνων. (Βαρλαάμ (Αγγελάκος), Η εν Αγίω Όρει Ιερά Μονή του Αγίου Γρηγορίου, 1921

Μεγάλες ζημιές υπέστη η μονή από τα τουρκικά στρατεύματα που εγκαταστάθηκαν στο Άγιον Όρος την περίοδο 1821-30. Πολλοί αδελφοί της Μονής έφυγαν τότε με ιερά κειμήλια και τίμια λείψανα και κατέφυγαν στην επαναστατημένη Ελλάδα. Κατέληξαν στη Σίφνο, απ' όπου επέστρεψαν στη μονή. Το 1820/21 και το 1853 η μονή υπέστη εκτεταμένες ζημιές από νεροποντές και πλημμύρες και το 1890 πυρκαγιά κατέκαυσε μέρος του δάσους της και σταμάτησε με θαυματουργική παρέμβαση της αγίας Αναστασίας της Ρωμαίας. Το 1840 η μονή μετατράπηκε σε κοινόβιο χάρη στις δεκαετείς προσπάθειες (1830-40) του λόγιου μοναχού Γρηγορίου του Βυζαντίου († 1841) και στην υποστήριξη του φίλου του μητροπολίτη Εφέσου Ανθίμου Β'.

Ο πρώτος ηγούμενος του κοινοβίου ήταν ο ιερομόναχος Νεόφυτος, μαθητής του ηγουμένου της Μονής Εσφιγμένου Θεοδωρήτου ο οποίος μόναζε στη Σκήτη της Αγίας Άννας. Τον διαδέχτηκε στην ηγουμενία (1848-59) ο Δανιήλ από τη Ζαγορά, ο οποίος έχτισε το παρεκκλήσιο του Οσίου Γρηγορίου πλάι στο καθολικό (1851) και αγόρασε από τον Μεχμέτ Αγά το μετόχι της Βούλτσιστας, κοντά στον Κολινδρό (1857). Δεύτερη περίοδο μεγάλης ακμής γνώρισε η μονή επί ηγουμενίας του Συμεών από την Τρίπολη της Πελοποννήσου (1849-1905), ο οποίος προερχόταν από την κοινοβιακή Μονή Αγίου Παύλου και κατόρθωσε να αντιμετωπίσει το υπέρογκο συσσωρευμένο χρέος της μονής χάρη σε συνετή διαχείριση των μετοχιών της Βλαχίας. Επί των ημερών του η μονή διπλασιάστηκε σε έκταση και χτίστηκε όλη η βόρεια πτέρυγα με τη νέα είσοδο.

Στη Μονή Γρηγορίου εγκαταβίωσαν για διάφορα χρονικά διαστήματα οι άγιοι νεομάρτυρες Λουκάς ο Μυτιληναίος († 1802), Γεράσιμος ο Νέος († 1812) και Ιγνάτιος ο Νέος († 1814). Στο Κάθισμα της Παναγίας μόνασε για ένα διάστημα ο άγιος Ακάκιος, πριν εγκατασταθεί στα Καυσοκαλύβια.

Ξενάγηση στη Μονή

Η κύρια είσοδος έχει μαρμάρινο προστώο (1896) που στηρίζεται σε κίονες και μια υπέρθυρη εικόνα του αγίου Νικολάου. Βρίσκεται στην πενταώροφη βόρεια πτέρυγα που προστέθηκε το 1892 από τον ηγούμενο Συμεών («κόρδα του παπα-Συμεών»). Η προσθήκη αυτή έχει ως αποτέλεσμα να υπάρχουν δύο αυλές στη μονή.

Η νέα αυλή καλύπτεται σε μεγάλο τμήμα της από κληματαριά - έχει παρτέρια σε δύο επίπεδα και στην ανατολική της γωνία βρίσκεται μια φοινικιά, της οποίας το φύλλωμα πρόβαλε πάνω από τη στέγη της κόρδας του παπα-Συμεών και αποτελούσε ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της μονής. Με την πρόσφατη ολοκλήρωση της ανοικοδόμησης της νέας ανατολικής πτέρυγας, στο χώρο όπου παλιά ήταν το αμυντικό τείχος και ο ερειπωμένος πύργος, η φοινικιά έχει καταντήσει δυσδιάκριτη. Στο μέσο του πάνω ορόφου της βόρειας πτέρυγας βρίσκεται το παρεκκλήσιο των Αρχαγγέλων. Στη βορειοδυτική γωνία βρίσκονται σε διαδοχικούς ορόφους τα παρεκκλήσια των Αγίων Αναργύρων και του Αγίου Σπυρίδωνος. Δεν έχουν τοιχογραφίες. Στον ίδιο όροφο με το παρεκκλήσιο του Αγίου Σπυρίδωνος βρίσκεται το συνοδικό.

Στην ίδια ευθεία με την είσοδο της μονής, στη μεσαία πτέρυγα, βρίσκεται η πύλη που οδηγεί στην παλαιά αυλή. Στο υπέρθυρο της βρίσκεται ψηφιδωτή παράσταση του κτήτορα, που πλαισιώνεται από παλαιότερες τοιχογραφίες. Η πύλη αυτή είναι ενσωματωμένη στην τριώροφη μεσαία πτέρυγα (1500, αναστηλώθηκε το 1770 και το 1976), στην οποία είναι επίσης ενσωματωμένο το καμπαναριό. Είναι επιβλητικό πενταώροφο κτίσμα με ορθογώνια κάτοψη. Στο υψηλότερο επίπεδο φέρει δέκα καμπάνες και πολλά ξύλινα και σιδερένια σήμαντρα. Ο αμυντικός πύργος χτίστηκε το 1792. Είναι ενσωματωμένος στον ανατολικό τοίχο. Προβλέπεται η αποκατάσταση του και η νέα χρήση του στα πλαίσια της ανοικοδόμησης της ανατολικής πτέρυγας, στην οποία βρίσκεται το παρεκκλήσιο του Τιμίου Προδρόμου. Στην ανατολική πλευρά της μεσαίας πτέρυγας σώζεται τμήμα αρχαιότερου πύργου, που προστάτευε την παλαιά κύρια είσοδο της Μονής.

Η παλαιά αυλή είναι περιορισμένων διαστάσεων, όπως και ο αρχικός οικοδομικός πυρήνας της μονής (1310, 1770). Η νότια πτέρυγα οικοδομήθηκε στην παρούσα της μορφή το 1783. Η δυτική πτέρυγα προς τη θάλασσα (1785) είναι έργο του Ιωακείμ Μακρυγένη. Είναι τετραώροφη, με δύο ορόφους πάνω από το επίπεδο της αυλής και δύο ορόφους χαμηλότερα. Στην ανατολική της γωνία βρίσκονται τα παρεκκλήσια της Ζωοδόχου Πηγής (2ος όροφος) και του Αγίου Δημητρίου (3ος όροφος). Προσαρτημένο στη βόρεια πλευρά του καθολικού, με χωριστή είσοδο, είναι το παρεκκλήσιο του Οσίου Γρηγορίου (1851), χτισμένο με ισόδομη λιθοδομή. Στο υπέρθυρο της εισόδου του βρίσκεται ψηφιδωτή παράσταση του Παντοκράτορος (1996). Στο δυτικό τμήμα της παλαιάς αυλής βρίσκεται το παρεκκλήσιο της Αγίας Αναστασίας της Ρωμαίας (1775, με δαπάνες της Δόμνας Ραλλούς), ένα σχεδόν αυτόνομο κτίσμα με μικρό τρούλλο χωρίς τύμπανο. Στις τοιχογραφίες (1995) εικονίζονται σκηνές από το μαρτύριο της αγίας.

Το καθολικό βρίσκεται στο κέντρο του παλαιού τμήματος της μονής. Ακολουθεί τον αθωνικό τύπο του συνεπτυγμένου σταυροειδούς. Έχει εξωτερικές διαστάσεις 23,7x12,9 μ., μεγάλο κεντρικό τρούλλο (εσωτερικό ύψος 11,3 μ.) και τρεις μικρότερους. Είναι μολυβδοσκέπαστο. Η οικοδόμηση του άρχισε μετά την πυρκαγιά του 1761. Διακρίνονται τρεις κυρίες ιστορικές φάσεις: 1761-1775 (κυρίως ναός και λιτή), 1840 (εξωνάρθηκας, σύμφωνα με επιγραφή στη βορειοανατολική όψη), 1851 (προσθήκη παρεκκλησίου του Αγίου Γρηγορίου στη βόρεια πλευρά του καθολικού). Οι αρχικές τοιχογραφίες του εξωνάρθηκα δεν σώζονται. Οι σημερινές τοιχογραφίες έγιναν από τον λαϊκό αγιογράφο Γιάννη Χρηστίδη (1980). Η ψηφιδωτή παράσταση του Χριστού ως «Η χώρα των ζώντων» είναι έργο του Κρίτωνος Μακρυγιάννη (1985). Η οροφή της λιτής είναι ξύλινη, επίπεδη με διάκοσμο και ξύλινο θόλο. Οι τοιχογραφίες της λιτής και του κυρίως ναού (1779) είναι έργο των ιερομονάχων Γαβριήλ και Γρηγορίου από την Καστοριά - είναι μεταβυζαντινής τεχνοτροπίας και παρουσιάζουν έντονες λαϊκότροπες επιδράσεις στην απόδοση των μορφών. Οι τοιχογραφίες της λιτής εικονίζουν μορφές της Παλαιάς Διαθήκης, αγίους, σκηνές από το βίο και τα θαύματα του αγίου Νικολάου. Οι λαϊκότροπες επιδράσεις είναι πιο ορατές στις ενδυμασίες των χορευτών στην παράσταση του «αινείτε τον Κύριο». Αξιοπρόσεχτο είναι το σύγχρονο πλοίο με τις μπουκαπόρτες και τα κανόνια στην παράσταση θαύματος του αγίου Νικολάου.

Οι τοιχογραφίες του κυρίως ναού ακολουθούν το δεδομένο εικονογραφικό κύκλο. Οι ολόσωμοι στρατιωτικοί άγιοι φέρουν βαριά φωτοστέφανα, ανάλογα με εκείνα στο καθολικό της Μονής Ζωγράφου. Εντυπωσιάζει η αμεσότητα και η αφηγηματικότητα παραστάσεων όπως εκείνη της παραβολής του Ασώτου και της εκδίωξης των εμπόρων από το ναό. Στην παράσταση του Μυστικού Δείπνου εικονίζεται ο διάβολος να αρπάζει τον Ιούδα. Το ξυλόγλυπτο επίχρυσο τέμπλο φέρει πλούσιο διάκοσμο, με παραστάσεις σκηνών από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. Εικονίζονται παραστάσεις σχετικές με τις δεσποτικές εικόνες: τρία θαύματα του αγίου Νικολάου (άγιος Νικόλαος), η παράβαση των Πρωτοπλάστων (Θεοτόκος Βρεφοκρατούσα), θυσία του Αβραάμ (Χριστός Παντοκράτωρ), συμπόσιο του Ηρώδη (Τίμιος Πρόδρομος), ανάλογες με εκείνες του τέμπλου στο καθολικό της Μονής Εσφιγμένου. Στον δεξιό ανατολικό κίονα βρίσκεται σε προσκυνητάρι (1880) βυζαντινή εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας (40x32 εκ), δώρο (1497) της Μαρίας Ασανίνας Παλαιολογίνας, μητέρας του βοεβόδα Βόγδαν της Μολδοβλαχίας. Στη μονή είναι γνωστή ως Παναγία Παλαιολογίνα.

Τινές θεωρούν ίσως τας αγιορείτικας μονάς ως περιφανή μουσεία και Λείψανα τον ορθόδοξου βυζαντινού πολιτισμού. Δι' ημάς όμως, οίτινες περιπατούμεν «εν πίστει», αι αγιορειτικαί μοναί είναι πρωτίστως χώροι μετανοίας, προσευχής, ασκήσεως, καθάρσεως, ελλάμψεως και θεώσεως.

Ο αγιορειτικός μοναχισμός εκφράζει το φοβερόν μυστήριον τον Ζώντος Θεού ως το έζησαν και εξέφρασαν αι χορείαι των αγιορειτών πατέρων εις τα ερημητήρια ή τα κοινόβια, συνεχώς βιάζοντες και σταυρούντες εαυτούς διά την βασιλείαν των Ουρανών, συνεχώς κλαίοντες και πενθούντες διά το βάρος της ανθρώπινης αμαρτωλότητος, συνεχώς εκζητούντες και ποθούντες τον Θεόν, βοώντες προς αυτόν, και ως έλαφοι διψώσαι τρέχοντες οπίσω αυτού, κορεννύμενοι ακορέστως και θεώντες αθεάτως και τρυφώντες απαύστως εκ της θέας Αυτού. (Αρχιμ. Γεώργιος, καθηγούμενος Ι. Μ. Γρηγορίου)

Μια μικρή πόρτα στη νοτιοανατολική γωνία του κτηριακού συγκροτήματος οδηγεί στο κοιμητήριο. Ο κοιμητηριακός ναός (Άγιοι Πάντες, 1728) είναι συνεπτυγμένος εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλλο. Οι τοιχογραφίες (1739) είναι έργο των μοναχών της Μονής Μητροφάνη και Νεκτάριου Βενιέρη. Εικονίζεται ο Παντοκράτορας, η Σταύρωση και η Κοίμηση, στο νάρθηκα (βόρειος τοίχος) παράσταση της Δικαίας Κρίσεως, καθώς και παράσταση από τη Γένεση, που ξεκινά με την Πλάση του Αδάμ και τελειώνει με την Παράβαση των Πρωτοπλάστων. Το ξυλόγλυπτο επίχρυσο τέμπλο είναι εξαιρετικής τέχνης. Ιδιαίτερα εντυπωσιακά είναι τα βημόθυρα. Κάτω από το ναό είναι το οστεοφυλάκιο. Σε χωριστά κιβώτια φυλάσσονται τα οστά των καθηγουμένων Συμεών και Ιακώβου. Σάμπως για να διασκεδαστούν τυχόν αμφιβολίες σχετικά με το ποιόν της μετά θάνατον ζωής, μετά το κοιμητήριο κάτι σκαλοπάτια οδηγούν στο νοικοκυρεμένο περιβόλι της μονής.

Ενσωματωμένο στο κηπόσπιτο είναι το παρεκκλήσιο του Αγίου Τρύφωνος. Νοτιοανατολικά της μονής είναι το Κάθισμα των Αθωνιτών Πατέρων (19ος αι.) και το Κάθισμα της Παναγίας (1765), δίπλα στο σπήλαιο όπου ασκήτευσε ο όσιος Γρηγόριος. Υψηλότερα βρέθηκαν τα ερείπια του Καθίσματος των Αγίων Αποστόλων, του οποίου ο ναός ανακαινίστηκε εκ βάθρων το 1997. Βόρεια της μονής βρίσκεται το Κάθισμα του Αγίου Στεφάνου, όπου εγκαταβίωσε για ένα διάστημα ο Χατζή-Γεώργης ο Αθωνίτης - το 1995 βρέθηκαν τα ερείπια του ναού του. Πρόοφατα ανοικοδομήθηκε το συγκρότημα των κελλιών του. Σε υψόμετρο 700 μ. μέσα στο δάσος, βορειοανατολικά της μονής, βρίσκεται το Κάθισμα του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, που έχτισε το 1875 ο Χατζή-Γεώργης. Κοντά στα όρια προς τη Μονή Σίμωνος Πέτρας βρίσκονται τα παρεκκλήσια του Αγίου Γεωργίου και του Προφήτη Ηλία .

Η τράπεζα βρίσκεται στη γωνία της νότιας και δυτικής πτέρυγας. Χτίστηκε το 1783 με δαπάνη του Ιωακείμ Μακρυγένη. Η κάτοψή της έχει σχήμα Γ. Αναστηλώθηκε πλήρως το 1993 και το 1995 άρχισε η τοιχογράφησή της.

Η βιβλιοθήκη είναι καλά οργανωμένη. Υπέστη ζημίες και απώλειες κατά την πυρκαγιά του 1761 και λεηλατήθηκε από Τούρκους στρατιώτες (1821-30). Περιλαμβάνει 297 χειρόγραφους κώδικες (11 περγαμηνούς), 15.000 έντυπα βιβλία (630 αρχαιότυπα). Σημαντικότατος είναι ο κώδικας (8ος αι.), που περιλαμβάνει το έργο του Ερμά Ο Ποιμήν. Αξιόλογο επίσης είναι ένα χειρόγραφο Τετραευάγγελο με εικονογράφηση και διακοσμητικά επίτιτλα (13ος αι.). Υπάρχει επίσης ένα χειρόγραφο Προσκυνητάριο των Αγίων Τόπων, έργο του ιατρού και ζωγράφου Δανιήλ (1680). Στο αρχείο της μονής φυλάσσονται επίσης σιγίλλια, φιρμάνια, ένα μουσικό χειρόγραφο (1744), έγγραφα ηγεμόνων της Μολδοβλαχίας και ένας οθωμανικός βακουφναμές (1561).

Στο σκευοφυλάκιο εικονοφυλάκιο φυλάσσονται μεταβυζαντινές και νεότερες εικόνες. Ιδιαίτερα αξιόλογη είναι η εικόνα του αγίου Νικολάου (15ος αι.), που βρίσκεται στο καθολικό. Ο άγιος εικονίζεται μελαψός, με ατίθαση γενειάδα και ρυτιδωμένο μέτωπο. Αξιόλογη είναι η εικόνα (17ος αι.) της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας. Μεταξύ άλλων πολύτιμων ιερών σκευών, στο σκευοφυλάκιο φυλάσσεται ένας ιδιαίτερα αξιοπρόσεχτος χρυσοκέντητος επιτάφιος (16ος αι.).

Τα εξαρτήματα της Μονής Γρηγορίου περιλαμβάνουν 6 κελλιά στις Καρυές. Το Κελλί του Αγίου Τρύφωνος στεγάζει το αντιπροσωπείο της μονής. Τον 11ο αιώνα αποτελούσε ένα από χα 80 μονύδρια του Άθω.

Μετόχια της μονής αναφέρονται στη Σιθωνία (χωριό Παρθενών), Βλαχία, Βούλτσιστα (κοντά στον Κολινδρό), Αττική (Κουβαράς), Βοιωτία (Αυλίδα), Χαλκίδα (Παναγία Μυρτιδιώτισσα - Άγιος Νεκτάριος), Άρτα (Άγιοι Ανάργυροι), Θεσσαλονίκη (Άγιος Γεώργιος, δυτικά της Ροτόντας, Κοίμησις της Θεοτόκου στην Ευκαρπία).