Ιστορία και νεωτερικότητα
Από την πλατεία του Πρωτάτου, ακολουθούμε το λιθόστρωτο δρόμο που ξεκινά στο μέσον της νότιας πλευράς της πλατείας, περνάμε μπροστά από τον Αστυνομικό Σταθμό, το εστιατόριο, το φούρνο, πάνω από ένα πέτρινο γεφυράκι, και σε πέντε λεπτά φτάνουμε στη Μονή Κουτλουμουσίου. Το σπίτι αριστερά από την είσοδο του φράχτη είναι το Κάθισμα του Αγίου Νικολάου, που ταυτίζεται με το αρχαίο μονύδριο του Μακρή και σήμερα χρησιμοποιείται ως κοιμητηριακός ναός.
Ιστορία
Η μονή φαίνεται ότι υπήρχε ήδη το 988. Η παράδοση αναφέρει ως κτήτορά της τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α' Κομνηνό (1081 -117), ο οποίος πράγματι έκανε μεγάλες δωρεές. Το 1316 η μονή κατείχε τη 17η θέση στην ιεραρχία των αγιορείτικων μονών. Άλλη παράδοση συνδέει το όνομά της με την οικογένεια Kutlumus, που συνδεόταν με τους Σελτζούκους σουλτάνους του Ικονίου, και πιστεύει ότι κτήτορας της μονής είναι ο Κωνσταντίνος, εκχριστιανισθείς γιος του Αζεντίν Β'. Η μονή υπέστη σοβαρές ζημίες από τους Καταλανούς πειρατές, καθώς και από τους λατινόφρονες οπαδούς του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου (1261-82). Τότε, σύμφωνα με την παράδοση, θανατώθηκαν με απαγχονισμό πολλοί πατέρες της μονής και ενταφιάστηκαν πίσω από το καθολικό. Το 1263 ο Πρώτος του Αγίου Όρους παραχώρησε στη μονή το μονύδριο του Προφήτη Ηλία και το 1287 την εγκαταλειμμένη Μονή Σταυρονικήτα. Το 1369 ο Σέρβος ηγεμόνας Ιωάννης Ούγγλεσης αγόρασε από τη Μονή Παντοκράτορος κτήματα στην περιοχή των Σερρών και τα χάρισε στη Μονή Κουτλουμουσίου. Μεταξύ των δύο μονών αναπτύχθηκαν στενές πνευματικές σχέσεις. Το 1334, με απόφαση των Αγιορειτών ηγουμένων, προσαρτήθηκαν στη μονή τα αρχαία μονύδρια του Φιλαδέλφου και του Αγίου Γεωργίου Αναπαυσιάς. Το 1428 προσαρτήθηκε το μονύδριο του Αλυπίου. Στη μονή ανήκει επίσης το μονύδριο του Γομάτου, 24ο στην ιεραρχία το 1316, που αντιστοιχεί στο σημερινό Κελλί της Μεγάλης Παναγίας. Μεγάλη ακμή γνώρισε η μονή επί ηγουμενίας του Χαρίτωνος από την Ίμβρο, σε βαθμό που ήταν γνωστή και ως Μονή του Χαρίτωνος.
Ο Χαρίτων στράφηκε προς τους ηγεμόνες της Ουγγροβλαχίας, Αλέξανδρο Μπασαράμπ και Ιωάννη Βλαδισλάβο, που ενίσχυσαν οικονομικά τη μονή και θεωρούνται νέοι κτήτορες. Ο Βλαδισλάβος άσκησε πιέσεις να μετατραπεί η μονή σε ιδιόρρυθμη, ώστε να διευκολυνθεί η εγκατάσταση Βλαχορουμάνων μοναχών.
Ο Χαρίτων αναγκάστηκε να δεχτεί, εξασφαλίζοντας όμως ότι η μονή θα παρέμενε ελληνική. Το 1372 ο Χαρίτων χειροτονήθηκε μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας από τον οικουμενικό πατριάρχη Φιλόθεο Κόκκινο, αλλά εξακολούθησε να ασκεί τα καθήκοντα του ηγουμένου. Διάδοχος του ήταν ο Βλάχος ηγούμενος Μελχισεδέκ, που αιχμαλωτίστηκε από τους Τούρκους. Το 1393 η μονή ανακηρύχθηκε πατριαρχική και σταυροπηγιακή. Την πορεία ακμής της ανέκοψε η πυρκαγιά του 1497 αλλά δωρεές ηγεμόνων των παραδουνάβιων χωρών βοήθησαν στην ανάκαμψή της. Από το 1574 η μονή κατέχει την 6η θέση στην ιεραρχία των αγιορείτικων μονών. Καταστροφική υπήρξε η πυρκαγιά του 1767. Την ανοικοδόμηση και ανακαίνιση της μονής ανέλαβε τότε ο πρώην πατριάρχης Αλεξανδρείας Ματθαίος Γ', ο οποίος εγκαταστάθηκε εκεί μετά την παραίτησή του από τον πατριαρχικό θρόνο. Το 1856 ο ρωσικός παράγοντας επιχείρησε ανεπιτυχώς να εφαρμόσει σχέδιο για τον εκρωσισμό της μονής. Την ίδια χρονιά, με ομόφωνη αίτηση των πατέρων προς το οικουμενικό πατριαρχείο, η μονή επανέκαμψε στο κοινοβιακό σύστημα. Στη δεκαετία του 1970 επανδρώθηκε από νέα συνοδεία με ηγούμενο τον αρχιμανδρίτη Χριστόδουλο. Σήμερα αριθμεί περί τους 30 μοναχούς, ενώ 40 μοναχοί ζουν σε εξαρτήματά της.
Εκτός από τον ηγούμενο Χαρίτωνα και τον πατριάρχη Ματθαίο Γ', στη μονή εγκαταβίωσε ο λόγιος μοναχός Βαρθολομαίος από την Ίμβρο (τέλη 18ου αι.), διδάσκαλος και διορθωτής λειτουργικών κειμένων. Στο Κελλί του Αγίου Γεωργίου μόνασε ο άγιος νέος οσιομάρτυς Κυπριανός ο Νέος († 1679 Κωνσταντινούπολη). Εκεί επίσης εγκαταβίωσαν οι άγιοι νέοι οσιομάρτυρες Λουκάς ο Μυτιληναίος († 1802, Μυτιλήνη) και Ευθύμιος Ιβηροσκητιώτης († 1815, Κωνσταντινούπολη). Σε καλύβη της κουτλουμουσιανής Σκήτης του Αγίου Παντελεήμονος μόνασε ο άγιος οσιομάρτυς Γεράσιμος ο Νέος († 1812, Κωνσταντινούπολη). Στο Κελλί Παναγούδα της μονής εγκαταβίωσε τα τελευταία χρόνια της ζωής του ο πατήρ Παΐσιος († 1995), οσιακή μορφή του σύγχρονου αγιορείτικου μοναχισμού και πνευματικό ανάστημα του αγίου Αρσενίου του Καππαδόκη († 1923).
Απέναντι από την είσοδο της μονής υπάρχει ωραία ναόσχημη κρήνη (19ος αι.) με θολωτό επιστέγασμα που στηρίζεται σε κίονες. Η ανάγλυφη πλάκα είναι από τις πιο περίτεχνες στο Άγιον Όρος· ο θόλος έχει ζωγραφισμένη μπαρόκ διακόσμηση. Διακρίνονται τα άνθη στα σφαιρικά τρίγωνα. Η βόρεια και η δυτική πλευρά της μονής διατηρούν τον αυστηρό οχυρωματικό χαρακτήρα τους. Η ανατολική πλευρά, που βλέπει προς τη θάλασσα, έχει σαχνισιά και εξώστες. Η κύρια είσοδος βρίσκεται στη βόρεια πτέρυγα, στη στέγη της οποίας προβάλλουν οι ροδόχρωμοι τρούλλοι των παρεκκλησίων των Αγίων Πάντων και του Τιμίου Προδρόμου. Έχει πρόστυλο (1891) με ισόδομη τοιχοποιία και κίονες, ανάλογο με εκείνο της Μονής Ιβήρων, αλλά σε μικρότερη κλίμακα. Περνάμε το θολοσκέπαστο διαβατικό, βρισκόμαστε στην αυλή και βλέπουμε την πρόσοψη του καθολικού. Η αυλή είναι πλακοστρωμένη και όχι πολύ ευρύχωρη· η κάτοψη της σχηματίζει τραπέζιο.
Ο εξωνάρθηκας είναι υαλόφρακτος· εκτείνεται στη δυτική πλευρά και σε τμήμα της βόρειας. Οι τοιχογραφίες έγιναν με δαπάνη του ιερομονάχου Ησαΐα (1744). Αντίθετα απ' ό,τι συμβαίνει σε άλλους εξωνάρθηκες, οι τοιχογραφίες δεν εικονίζουν σκηνές από την Αποκάλυψη· στο δεξί τμήμα του δυτικού τοίχου εικονίζεται το θαύμα του πολλαπλασιασμού των άρτων. Στο βόρειο τοίχο, δίπλα στην είσοδο του παρεκκλησίου της Φοβεράς Προστασίας εικονίζονται οι κτήτορες. Στους τρεις θόλους της δυτικής πλευράς εικονίζονται η Δευτέρα Παρουσία (αριστερά), η Μεταμόρφωση του Σωτήρος (κέντρο), και δεξιά η Βάπτιση και η Ζωοδόχος Πηγή, πάνω από μια μαρμάρινη λεκάνη αγιασμού. Στους δύο θόλους της βόρειας πλευράς εικονίζονται η Θεοτόκος με το Χριστό, ο οποίος κουβαλά στους ώμους ένα ξύλινο τάλαντο, και ο Χριστός ένθρονος και περιβαλλόμενος από Χερουβείμ και Σεραφείμ. Γύρω στο θόλο με τον ένθρονο Χριστό εικονίζεται ο ζωδιακός κύκλος και στα σφαιρικά τρίγωνα της βάσης του εικονίζεται η παράσταση του «Αινείτε τον Κύριο εν χορδαίς και κυμβάλοις». Όπως και στην αντίστοιχη παράσταση του παρεκκλησίου της Παναγίας της Κουκουζέλισσας στη Μεγίστη Λαύρα, οι χορευτές και οι χορεύτριες φορούν τοπικές ενδυμασίες της εποχής. Ενδιαφέρον έχει η απεικόνιση των μουσικών οργάνων (κρουστά, ταμπουράς, είδος ακορντεόν). Ιδιαίτερα αξιοπρόσεχτες είναι οι μορφές του νεαρού που παίζει άρπα και της γυναίκας με το ντέφι.
Υπάρχουν επίσης μέσα στη μονή τα παρεκκλήσια: της Αγίας Ναταλίας στο ηγουμενείο, έχει τοιχογραφίες και ανακαινίστηκε από το Γενικό Πρόξενο της Ελλάδος Αλέξανδρο Μάνο (1873) εις μνήμη της συζύγου του Ναταλίας· των Αγίων Αναργύρων, στο αρχονταρίκι (νότια πλευρά)· του Αγίου Σπυρίδωνος.
