Σύγχρονη εποχή

Εξωτερικές παρεμβάσεις και η πολιτική άμυνα της Αθωνικής πολιτείας

Στις 3 Οκτωβρίου 1913, μετά από ολονύκτια αγρυπνία, συγκλήθηκε στο Άγιον Όρος έκτακτο συμβούλιο, όπου συμμετείχαν οι εκπρόσωποι των 20 μονών της αθωνικής πολιτείας. Η συνέλευση πραγματοποιήθηκε στον ναό του Πρωτάτου, μπροστά από την εικόνα της Παναγίας «Άξιον Εστί». Με γενική ψηφοφορία αποφασίστηκε η διατήρηση της αυτονομίας του Αγίου Όρους υπό την πνευματική καθοδήγηση του Οικουμενικού Πατριάρχη και την προστασία του ελληνικού κράτους. Το ενδεχόμενο παρέμβασης των υπολοίπων ορθόδοξων κρατών, προκειμένου να διασφαλιστεί η ασφάλεια και η προστασία του Άθω, απορρίφθηκε, ενώ υποβλήθηκε σχετικό αίτημα προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Το Διεθνές Συμβούλιο, που συγκλήθηκε στο Λονδίνο τον Νοέμβριο του 1913, εργάστηκε πάνω στις επισημάνσεις των πρακτικών της συνεδριάσεως του Αγίου Όρους. Ορίστηκαν, έτσι, οι ακόλουθες διατάξεις:

• Το Άγιον Όρος διατηρεί το καθεστώς της αυτονομίας. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Άθως διοικείται από το Πρωτάτο, το οποίο αποτελείται από εκπροσώπους των 20 μονών.
• Η παρουσία αστυνομίας επιτρέπεται στο Άγιον Όρος, προκειμένου να διασφαλίζει την τήρηση της τάξης και να περιπολεί με μικρά σκάφη την ακτογραμμή.
• Οι ορθόδοξες διεθνείς κοινότητες έχουν το δικαίωμα να μισθώνουν τα εδάφη του Αγίου Όρους για τη στέγαση μοναχών.
• Όλοι οι νεοαφιχθέντες μοναχοί υπόκεινται στο καταστατικό του Αγίου Όρους και στο εσωτερικό διοικητικό του όργανο.

Μετά τον ορισμό της διεθνούς αναγνώρισης του Αγίου Όρους, σειρά είχε η διευθέτηση του καταστατικού εντός του ελληνικού κράτους. Το 1926, ειδική επιτροπή από 5 εκλεγμένους μοναχούς συνέταξε τον Καταστατικό Χάρτη, ο οποίος αποτελούνταν από 188 άρθρα και συμπεριελάμβανε τις βασικές διατάξεις όλων των προηγούμενων καταστατικών. Την ίδια χρονιά, ειδική νομοθετική επιτροπή στην Αθήνα ενέκρινε το εν λόγω κείμενο. Το ελληνικό σύνταγμα του 1927 επικύρωσε τον καταστατικό χάρτη του Αγίου Όρους. Με την κρατική αυτή υποστήριξη, ο Άθως αναγνωρίστηκε ως αυτόνομη δημοκρατία.

Η οικονομική κατάσταση του Άθω

Όταν το Άγιον Όρος έχασε πλήθος εδαφών από τη Ρουμανία, τη Ρωσία και την Τουρκία, οι εκτάσεις των μοναστηριών της ελληνικής επικράτειας απειλήθηκαν εξίσου με απαλλοτρίωση, δεδομένης της νέας νομοθεσίας της χώρας σχετικά με τη γεωργία. Η μικρασιατική καταστροφή οδήγησε στον εκτοπισμό μεγάλων πληθυσμών, με αποτέλεσμα ένας τεράστιος αριθμός προσφύγων να έχει την ανάγκη εγκατάστασης σε νέα εδάφη. Τα εδάφη του Αγίου Όρους, που περιλάμβαναν χωράφια, δάση, ελαιώνες και βοσκοτόπια, ήταν απολύτως κατάλληλα για τον σκοπό αυτό. Οι αθωνίτες συμφώνησαν να δώσουν στους προσφυγικούς πληθυσμούς τα οικόπεδά τους, ενώ το κράτος υποσχέθηκε να τους αποζημιώσει οικονομικά. Οι αγιορείτες ήλπιζαν να διατηρήσουν την κυριότητα των εκτάσεων και να συνεχίσουν να τις μισθώνουν μακροπρόθεσμα. Ωστόσο, το ελληνικό κράτος αντιμετώπισε τις εκτάσεις αυτές ως ένα δάνειο, το οποίο θα τοκιζόταν ετησίως με ένα ποσοστό 6%. Το 1933, οι εκτάσεις του Αγίου Όρους αποτιμήθηκαν σε 250.000.000 δραχμές, με αποτέλεσμα το κάθε μοναστήρι να δικαιούται το ανάλογο ποσό των 15.000.000 δραχμών ετησίως.

Το 1944, με την ακύρωση όλων των κρατικών δανείων, οι οφειλές προς το Άγιον Όρος απαλείφθηκαν. Ο Άθως έλαβε μια ετήσια επιχορήγηση για την κάλυψη των αναγκών των 20 μοναστηριών, τη συντήρηση των υποδομών, την επιβίωση των μοναχών και την υποδοχή των χιλιάδων προσκυνητών. Ωστόσο, το χρηματικό αυτό ποσό ήταν πολύ μικρότερο από το απαιτούμενο. Ορισμένα από τα έξοδα καλύφθηκαν με κρατική μέριμνα, ενώ τα υπόλοιπα εξασφαλίστηκαν από την εξαγωγή κορμών καστανιάς, ελαιόλαδου και σταφυλιών. Ένα μικρό μέρος των εσόδων προερχόταν από εκτάσεις της χερσονήσου της Χαλκιδικής που είχαν περιέλθει στην κατοχή του Άθω. Ορισμένα μοναστήρια επένδυσαν τα κεφάλαιά τους στην αγορά ακινήτων σε πόλεις και χωριά εκτός της αθωνικής επικράτειας. Οι καλύβες και τα κελλιά κάλυπταν τα έξοδά τους μέσω της γεωργίας και των διαφόρων εργαστηρίων που είχαν αναπτυχθεί. Τα έσοδα της Ιεράς Κοινότητας προέρχονταν από τις εισφορές των επιμέρους μοναστηριών στο γενικό ταμείο, όπου κατέβαλαν το 3% του κέρδους τους. Το ταμείο του Άθω ενισχυόταν, ακόμη, από την έκδοση των διαμονητηρίων των επισκεπτών προσκυνητών.

Ο πληθυσμός του Αγίου Όρους

Ο πληθυσμός του Αγίου Όρους το 1910 ήταν 9.900 μοναχοί. Ωστόσο, τα επόμενα χρόνια άρχισε να μειώνεται σημαντικά. Ένας από τους λόγους της ύφεσης ήταν η διακοπή της προσέλευσης μοναχών από τη Ρωσία και τις άλλες βόρειες χώρες. Η επιδείνωση της οικονομικής κατάστασης συνεισέφερε εξίσου στη μείωση του πληθυσμού.

Η σχέση του Αγίου Όρους με το Οικουμενικό Πατριαρχείο

Από το 1924 η ποιότητα της σχέσης του Αγίου Όρους  με το Οικουμενικό Πατριαρχείο άλλαξε, καθώς επικράτησε δυσαρέσκεια μετά την υιοθέτηση του Γρηγοριανού ημερολογίου από το δεύτερο. Οι αθωνίτες αντέδρασαν σθεναρά σε αυτή την καινοτομία. Οι μονές του Άθω, εκτός από την Ιερά Μονή Βατοπαιδίου, δεν ενστερνίστηκαν την αλλαγή. Μάλιστα, πολλοί μοναχοί εγκατέλειψαν τις μονές τους και αποσύρθηκαν σε κελλιά, αρνούμενοι να μνημονεύουν τον Πατριάρχη στις προσευχές τους. Ένας δεύτερος παράγοντας που επηρέασε τη σχέση των δύο μερών ήταν ο διάλογος που άνοιξε μεταξύ του Οικουμενικού Πατριαρχείου και της Δυτικής Καθολικής Εκκλησίας, καθώς και η συνάντηση του Πατριάρχη της Ορθόδοξης Εκκλησίας με τον Πάπα Παύλο ΣΤ' στην Ιερουσαλήμ το 1964.