Αντικείμενα μεταλλοτεχνίας
Στα καθολικά των ιερών μονών του Αγίου Όρους φυλάσσεται πλήθος ιερών αντικειμένων και σκευών μεταλλοτεχνίας. Φτιαγμένα από χρυσό, άργυρο ή κράμα μετάλλων, διακοσμημένα με πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους τα αντικείμενα αυτά αποτελούν μια σπουδαία πολιτιστική παρακαταθήκη της μοναστικής πολιτείας. Ορισμένα έχουν παραχθεί σε τοπικά εργαστήρια, ενώ τα περισσότερα δημιουργήθηκαν στα μεγάλα αστικά κέντρα της Κωνσταντινούπολης, της Θεσσαλονίκης και των Ιωαννίνων.
Στις περισσότερες περιπτώσεις πρόκειται για λειτουργικά αντικείμενα, όπως ιερά δισκοπότηρα και βάσεις, οι οποίες είναι συνήθως διακοσμημένες με μικρές αναπαραστάσεις, γεωμετρικά σχήματα και φυτικά σχέδια.
Όσον αφορά τα ιερά λείψανα, αυτά φυλάσσονται σε ειδικές ασημένιες λειψανοθήκες. Το σχήμα τους ποικίλει. Ορισμένες είναι ορθογώνιες, μερικές διαμορφώνονται ανάλογα με το περιεχόμενό τους, ενώ υπάρχουν και λειψανοθήκες σε σχήμα σταυρού. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζει η λειψανοθήκη στην οποία φυλάσσεται η Τιμία Ζώνη της Θεοτόκου, η οποία δόθηκε στην Ιερά Μονή Βατοπαιδίου από τον Σέρβο ηγεμόνα Λάζαρο Α’. Πρόκειται για μια χρυσή κατασκευή, διακοσμημένη με πολύτιμους λίθους και εικόνες από σμάλτο.
Τα λείψανα του Αγίου Νήφωνα, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, είναι επίσης τοποθετημένα σε λειψανοθήκη. Αυτή έχει σχήμα ναού, με πέντε θόλους, ενώ πάνω της υπάρχει επιγραφή που τη χρονολογεί από το 1515.
Οι λειψανοθήκες μέσα στις οποίες φυλάσσονται τα τμήματα από το ξύλο του Τιμίου Σταυρού αποτελούν επίσης λαμπρά παραδείγματα μικροτεχνίας. Το σκεύος που ανήκει στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας είναι κατασκευασμένο από καθαρό χρυσό, ενώ κοσμείται από πολύτιμους λίθους, σμαράγδια, ρουμπίνια, μαργαριτάρια κ.ά.
Ο Τίμιος Σταυρός προσφέρθηκε στον Άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη από τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά. Η θήκη μέσα στην οποία είναι τοποθετημένο το Τίμιο Ξύλο αστράφτει από τους πολύτιμους λίθους, κοσμείται από περίτεχνα σχέδια και επιγραφές.
Ο Τίμιος Σταυρός της Ιεράς Μονής Ξηροποτάμου αποτελεί το μεγαλύτερο κομμάτι στον κόσμο. Το τμήμα που δόθηκε στην Ιερά Μονή Χιλανδαρίου είναι διακοσμημένο με κάθε είδους πολύτιμους λίθους, φέρει την εικόνα του Σωτήρος Ιησού, της Θεοτόκου και των αγίων. Στην ίδια λειψανοθήκη όπου φυλάσσεται το συγκεκριμένο τμήμα του Τιμίου Σταυρού, υπάρχουν ακόμη τμήματα από το αγκάθινο στέμμα, το σάβανο του Χριστού και τα δώρα των Μάγων.
Χαλκογραφίες
Αντικείμενα με χάλκινες ανάγλυφες διακοσμήσεις υπάρχουν σε όλα τα μοναστήρια του Αγίου Όρους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι πύλες στις εισόδους των καθολικών. Αρχικά, ένα από τα σπουδαιότερα έργα τέχνης αποτελεί η βασιλική πύλη του καθολικού της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας, η οποία καλύπτεται από φύλλα χαλκού. Σύμφωνα με την αγιορείτικη παράδοση, ήταν δώρο του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά, το οποίο χρονολογείται από τον 10ο-11ο αιώνα και έφτασε στο Άγιον Όρος από την Κρήτη. Η πύλη του καθολικού της Ιεράς Μονής Βατοπαιδίου καλύπτεται επίσης από ορθογώνια φύλλα χαλκού, διακοσμημένα με ανάγλυφα φυτικά μοτίβα, σχέδια και παραστάσεις, συμπεριλαμβανομένης της αναπαράστασης του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Το σπουδαίο αυτό έργο χρονολογείται από τον 15ο αιώνα.
Μεγάλης αρχαιολογικής και θρησκευτικής αξίας είναι επίσης ο σιδερένιος σταυρός, βάρους τεσσάρων κιλών, τον οποίο ο Άγιος Αθανάσιος φορούσε κατά τη διάρκεια των πολύωρων ακολουθιών. Μεταξύ άλλων φυλάσσεται η μεταλλική ράβδος του, με την οποία χτύπησε το έδαφος και δημιούργησε την πηγή του Αγίου Αθανασίου. Σήμερα τα αντικείμενα αυτά είναι τοποθετημένα στην Ιερά Μονή Μεγίστης Λαύρας. Μεταξύ των ιστορικών κειμηλίων είναι και η χάλκινη ασπίδα του Αγίου Μερκουρίου, η οποία βρίσκεται στην Ιερά Μονή Παντοκράτορος.
Μερικά από τα πιο εντυπωσιακά αντικείμενα του Αγίου Όρους είναι τα λυχνάρια, τα οποία έφτασαν στον Άθω κυρίως από το εξωτερικό. Το λυχνάρι του καθολικού της Ιεράς Μονής Αγίου Παύλου, το οποίο έχει διάμετρο πέντε μέτρων και είναι διακοσμημένο με δικέφαλους αετούς, αποτελεί ένα τέτοιο παράδειγμα. Δημιουργήθηκε στη Γερμανία και χρονολογείται από το 1669.
Από τον 9ο αιώνα, όταν τα ιταλικά κωδωνοστάσια έφτασαν στη βυζαντινή επικράτεια, υιοθετήθηκαν αμέσως και έλαβαν ιδιαίτερη θέση στη λατρευτική ζωή της χριστιανικής κοινότητας. Σήμερα, όλες οι μονές διαθέτουν το δικό του κωδωνοστάσιο. Οι Οθωμανοί, οι οποίοι θεωρούσαν τις καμπάνες ένα από τα εντονότερα σύμβολα της παρουσίας του χριστιανισμού, απαγόρευαν τη χρήση τους σε όλη την επικράτεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, εκτός από το Άγιος Όρος. Σήμερα οι καμπάνες των μονών κατασκευάζονται κυρίως στη Ρωσία. Η μεγαλύτερη καμπάνα στη βαλκανική χερσόνησο βρίσκεται στην Ιερά Μονή Αγίου Παντελεήμονα και ζυγίζει 13 τόνους.
Όσον αφορά την τέχνη της χαλκογραφίας, αυτή διαδόθηκε ευρέως στο Άγιον Όρος κατά τα τέλη του 18ου αιώνα.
