Ιστορία και νεωτερικότητα
Η Μονή Παντοκράτορος υψώνεται πάνω σε βραχώδη χερσονησίδα στο μέσον του όρμου που σχηματίζει η εκβολή του χειμάρρου Χρυσορράρη ή Μπότσαρη. Ο όρμος ξεκινά από το ακρωτήριο Χαλκιάς προς το βορρά και καταλήγει στο ακρωτήριο Παπαράπης προς το νότο. Η εντυπωσιακή ομοιότητα με τη γειτονική Μονή Σταυρονικήτα ενισχύεται από την ύπαρξη τοξωτού υδραγωγείου. Λόγω του χθαμαλού εδάφους, όμως, η γειτνίαση με τη θάλασσα είναι πολύ πιο αισθητή εδώ.
Το ιερόν και σεβάσμιον μοναστήριον τον Παντοκράτορος είναι πολλά εύμορφον διότι ευρίσκεται εις τοποθεσίαν καλήν σιμά εις την θάλασσαν, περιτριγυρισμένον με κάστρον στερεόν. (Ιωάννου Κομνηνού, Προσκυνητάριον, 1701)
.jpg)
Πολλοί περιηγητές (όπως, Τ. Κ. Παπατζώνης, Άσκηση στον Άδω) περιέγραψαν με γλαφυρό τρόπο τρικυμίες και θαλασσοταραχές στο ανοιχτό πέλαγος μπροστά στη μονή. Στη νότια πλευρά της βραχώδους χερσονησίδας υπάρχει μανδράκι (ασφαλές και οχυρωμένο λιμάνι), το μόνο της ανατολικής ακτής μετά από εκείνο της Μεγίστης Λαύρας. Ίσως η παρουσία του υπήνεμου όρμου εξηγεί την ύπαρξη στην περιοχή του αρχαίου πολίσματος Θύσσος, που καταστράφηκε ολοσχερώς από σεισμό τον 5ο αιώνα π.Χ.
Η κάτοψη του μοναστηριακού συγκροτήματος έχει σχήμα ακανόνιστου πολυγώνου. Το αρχικό συγκρότημα (14ος αι.) περιοριζόταν στο σημερινό δυτικό μέρος της μονής· η επέκταση έγινε το 16ο αιώνα. Η δόμηση αξιοποιεί το ανάγλυφο του εδάφους· το απότομο επικλινές έδαφος και οι βράχοι στα ανατολικά χρησιμοποιούνται για αμυντικούς σκοπούς, η πιο προσβάσιμη δυτική πλευρά χρησιμοποιείται για χώρους διαβίωσης. Οι πτέρυγες προέρχονται από διαφορετικές οικοδομικές φάσεις και ανακαινίσεις. Μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, η μονή διαιρούνταν σε δύο μέρη από μια πτέρυγα που σήμερα δεν υπάρχει αλλά αποτυπώνεται σε σχέδιο του Μπάρσκι (1744). Η βόρεια πτέρυγα ανακαινίστηκε με έξοδα του σκευοφύλακα Κυρίλλου (1781) και ξανά το 1999, για να αντιμετωπιστούν οι νέες ανάγκες που προέκυψαν από την επιστροφή της μονής στο κοινοβιακό σύστημα. Η δυτική πτέρυγα, με τους δύο πύργους, που στεγάζει την τράπεζα, ανακαινίστηκε το 1774 από κάποιον Τριαντάφυλλο, που ανακηρύχθηκε «νέος κτήτορας». Κάποια από τα κελλιά των μοναχών στη βόρεια και δυτική πτέρυγα είναι δίχωρα, κατάλοιπο από την εποχή που η μονή ήταν ιδιόρρυθμη. Η ανατολική πτέρυγα (16ος αι.) καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1948 και αναστηλώθηκε το 1970. Ο αμυντικός πύργος που δεσπόζει στη βορειοδυτική γωνία υπέστη στεγανοποιητική επένδυση το 1996 για να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της υγρασίας, που παρέμενε παρά την αδιαβροχοποίηση της λιθοδομής. Οι εξωτερικές πλευρές του πύργου καλύφθηκαν με ξύλινη επένδυση που αγκυρώθηκε στη λιθοδομή και επενδύθηκε με λαμαρίνα, η οποία επιχρίστηκε με αδιαβροχοποιητικό σοβά. Το πρόβλημα της υγρασίας ξεπεράστηκε, αλλά η όψη του πύργου άλλαξε ριζικά και καταλύθηκε η συνάφεια της δόμησής του με την τοιχοποιία των πτερύγων.
Ιστορία
Η παράδοση θεωρεί κτήτορα της μονής τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α' Κομνηνό και τοποθετεί την ίδρυσή της επί βασιλείας του (1081-117).
Έγγραφα πιστοποιούν την ύπαρξη της Μονής κατά την περίοδο 1283-1328. Γραπτές μαρτυρίες αναφέρουν ως κτήτορες τους αδελφούς Αλέξιο και Ιωάννη, ανώτερους αξιωματικούς (στρατοπεδάρχης και πριμικήριος), που δραστηριοποιήθηκαν σε στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά των Σέρβων και των Τούρκων στις περιοχές της κοιλάδας του Στρυμόνα, της Καβάλας και της Θάσου, που το 1357 τους παραχωρήθηκαν από τον αυτοκράτορα Ιωάννη Ε' με χρυσόβουλλο. Έργο τους είναι ο πύργος του Μαρμαρίου στην Αμφίπολη, στις εκβολές του Στρυμόνα.
Οι δύο αδελφοί οικοδόμησαν εκ βάθρων τη μονή. Το 1357 οι κτήτορες εξασφάλισαν την ενσωμάτωση του αρχαίου μονυδρίου του Ραβδούχου, που βρισκόταν κοντά στις Καρυές. Συνολικά έξι αρχαία μονύδρια ενσωματώθηκαν στη μονή: Φαρακλού [ή Φαλακρού], Κυνόποδος και Δωροθέου (βόρεια της σημερινής μονής)· Φακηνού και Αγίου Αυξεντίου (νότια της μονής, κοντά στη Μονή Σταυρονικήτα). Ο Αλέξιος πέθανε το 1368/9· ο Ιωάννης συνέχισε το έργο της ανοικοδόμησης και εξακολούθησε να διοικεί την περιοχή του· οχύρωσε το Μαρμαρολιμένα (σημερινό Λιμένα) της Θάσου, και μεταξύ 1371-73 κατατρόπωσε, με τη βοήθεια των Βενετών, Τούρκους πειρατές που είχαν επιτεθεί στο Άγιον Όρος. Οι δωρεές του προς τη μονή (μεγάλο μετόχι στη Λήμνο) επικυρώθηκαν με χρυσόβουλλο του Ιωάννη Ε' Παλαιολόγου. Ο Ιωάννης εικονίζεται σε φορητή εικόνα (1360-70) του Χριστού Παντοκράτορος, που δώρισε στη μονή και σήμερα βρίσκεται στο Μουσείο Ερμιτάζ στην Αγία Πετρούπολη. Το 1357 ο Ιωάννης παντρεύτηκε την Άννα Ασανίνα, ανιψιά της αυτοκράτειρας Ελένης, κόρης του Ιωάννη Στ' Καντακουζηνού και της Ειρήνης Ανδρονίκου Ασάν. Το 1384 ο Ιωάννης είχε αποσυρθεί στη Μονή Παντοκράτορος, όπου έλαβε το μέγα και αγγελικό σχήμα και το όνομα Ιωαννίκιος. Ο τάφος των κτητόρων βρίσκεται στο καθολικό της μονής.
Η μονή είναι αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος· την εγκαινίασε λίγο πριν αποβιώσει ο οικουμενικός πατριάρχης Κάλλιστος Α' († 1363). Με σιγίλλιό του αναγνωρίστηκε ως «πατριαρχική». Αναγνωρίστηκε επίσης ως «βασιλική», ίσως πριν το 1367. Το καθεστώς αυτό, πάντως, μαρτυρείται το έτος 1386. Επί Τουρκοκρατίας η μονή πέρασε οικονομική κρίση. Κατόρθωσε ωστόσο να ανακάμψει και να επεκταθεί προς τα νοτιοανατολικά (16ος αι.) χάρη στις γενναιόδωρες χορηγίες του βοεβόδα της Βλαχίας Νεαγκόε Μπασαράμπ (1512-21) και του μεγάλου λογοθέτη (πρωθυπουργού) της Μολδοβλαχίας Γαβριήλ Tortusanu. Βοήθεια παρείχε επίσης η Μεγάλη Αικατερίνη (1762), η οποία επέτρεψε τη διεξαγωγή εράνου υπέρ της μονής στην τσαρική επικράτεια. Ή μονή υπέστη μεγάλες ζημίες από τις πυρκαγιές (1773, 1948). Κατέχει την έβδομη θέση στην ιεραρχία των αγιορείτικων μονών. Το 1992 η μονή επανδρώθηκε από συνοδεία Ξενοφωντινών μοναχών υπό τον αρχιμανδρίτη Βησαρίωνα († 2001) και επανήλθε στο κοινοβιακό σύστημα με σιγίλλιο του οικουμενικού πατριάρχη Βαρθολομαίου Α'. Ήταν η αγιορείτικη μονή που επανέκαμψε τελευταία στο κοινοβιακό καθεστώς.
Στη Μονή Παντοκράτορος μόνασε για μεγάλα ή μικρά διαστήματα ο οικουμενικός πατριάρχης άγιος Κάλλιστος Β' ο Ξανθόπουλος († 1397), κείμενα του οποίου συμπεριλήφθηκαν στη Φιλοκαλία των Νηπτικών Πατέρων. Ασκήτευσε στο Κάθισμα του Αγίου Ονουφρίου. Στην περιοχή της μονής ασκήτευσε για μικρό διάστημα ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς (1296-1359).
Ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης άγιος Θεωνάς (16ος αι.) μόνασε στο Κάθισμα του Οσίου Ονουφρίου, που έκτοτε φέρει το όνομά του. Ο όσιος Θεόφιλος ο Μυροβλύτης († 1548) ασκήτευσε στην Καλύβη του Αγίου Βασιλείου στην Καψάλα. Η παράδοση αναφέρει ότι ο όσιος Γεράσιμος ο εν Κεφαλληνία (16ος αι.) ασκήτευσε στην Καψάλα. Στη Μονή ασκήτευσε ο μητροπολίτης Τιμισοάρας Ρουμανίας άγιος Ιωσήφ († 1656). Ο όσιος Νικόδημος ο Αγιορείτης έλαβε το μέγα αγγελικό σχήμα στην Καλύβη του Αγίου Βασιλείου της Καψάλας, ενώ μαζί του συνασκήτευσε ο άγιος Μακάριος ο Νοταράς. Στη Σκήτη του Προφήτη Ηλία ασκήτευσε ο όσιος Παΐσιος Βελιτσκόφσκι. Στη μονή εγκαταβίωσαν πολλοί λόγιοι μοναχοί, μεταξύ των οποίων ο μοναχός Καλλίνικος (1821-1884), που μετέφρασε τα Ασκητικά του αββά Ισαάκ του Σύρου, και ο Θεοφάνης (α' μισό 19ου αι.), συγγραφέας σημαντικών έργων για την παρασημαντική της βυζαντινής μουσικής.
Η είσοδος της μονής είναι στη νοτιοδυτική γωνία του οικοδομικού συγκροτήματος. Έχει θολωτό προστώο με παράσταση του Παντοκράτορος. Απέναντι είναι το κιόσκι, κτίσμα κτητορικό που προσφέρει εξαιρετική θέα της ανατολικής ακτής και του θρακικού πελάγους. Πιο πέρα είναι ο αρσανάς και ο χείμαρρος Χρυσορράρης. Δεξιά του προστώου της εισόδου βρίσκεται μαρμάρινη κρήνη (1781). Φέρει φυτικό διάκοσμο και αχιβάδα, το σήμα κατατεθέν του ρυθμού ροκοκό. Η επιγραφή της λέει: «Η μεν Σοφία Σολομώντα έλθετε πίετε, φησί, ψυχικόν εμόν πόμα. Πηγή δε αύτη εκβοά άπασι τοις διψώσιν, δεύτε και πίετε σαρκός την γλυκυτάτην πόσιν, ην παρεσκεύασεν υμίν συν δαπάνη και πόνω ο σκευοφύλαξ Κύριλλος άμα τω Γεωργίω, αλλά τουδ' εμφορούμενοι νάματος του γηίνου επεύχεσθε τούτους τυχείν νέκταρος ουρανίου». Καθαρισμός της κρήνης το 1992 έφερε στο φως την καρκινική επιγραφή: «Ευ ω παγά σώμα νόον αμ' ως αγαπώ ύε» (Ω πηγή, δρόσισε σώμα και νου όπως επιθυμώ). Πάνω από την κρήνη αυτή είναι τοιχογραφία που εικονίζει τη Μεταμόρφωση του Σωτήρος..jpg)
Ο κυρίως ναός είναι τοιχογραφημένος. Ιδιαιτερότητά του το γεγονός ότι η ανατολική καμάρα έχει επιμηκυνθεί, με αποτέλεσμα η κόγχη του ιερού να απέχει ασυνήθιστα από το κέντρο του κυρίως ναού. Τέσσερις μαρμάρινοι κίονες στηρίζουν τον κεντρικό τρούλλο. Στο δεξιό μαρμάρινο προσκυνητάρι βρίσκεται εικόνα της Μεταμόρφωσης (1896)· στο αριστερό βρίσκεται η εφέστια εικόνα της μονής, η Παναγία Γερόντισσα. Πρόκειται για μεγάλου σχήματος εικόνα (ύψος 2 μ.), όπου η Θεοτόκος εικονίζεται χωρίς τον Χριστό. Φέρει ασημένιο πουκάμισο. Το πιθάρι που εικονίζεται στα πόδια της υπενθυμίζει θαύμα της Παναγίας, που γέμισε λάδι τα πιθάρια της μονής. Η προσωνυμία αναφέρεται σε θαύμα της Παναγίας που μάλωσε τον εφημέριο του ναού για την αργοπορία του και τον διέταξε αμέσως να πάει και να κοινωνήσει τον ετοιμοθάνατο γέροντα ηγούμενο της Μονής [>Μονή Φιλοθέου, και ομώνυμη εικόνα]. Η εικόνα πετάχτηκε από Σαρακηνούς πειρατές στο πηγάδι της μονής και βρέθηκε μετά από 80 χρόνια, χάρη στις οδηγίες ενός από τους Σαρακηνούς, που τυφλώθηκε όταν προσπάθησε να την κόψει σε κομμάτια. Όταν εντοπίστηκε στο πηγάδι, μπροστά στην εικόνα έκαιγε ακοίμητο καντήλι. Η εικόνα τιμάται στις 2/12 με μεγάλη πανηγύρι, σε ανάμνηση θαύματος της, όταν κατά την πυρκαγιά του 1948 εμφανίστηκε μικρό σύννεφο που έφερε βροχή ακριβώς πάνω από τη μονή κι έσβησε τη φωτιά.
Η τράπεζα βρίσκεται στον πρώτο όροφο της δυτικής πτέρυγας, απέναντι από το καθολικό. Μεταφέρθηκε εκεί το 1744, από τον ισόγειο χώρο που σήμερα στεγάζει το δοχείο. Έχει ξύλινη διακοσμημένη οροφή, κάτοψη ορθογώνια και απολήγει σε τρίκογχο (ανατολικός τοίχος), όπου εικονίζονται η Κοίμηση και ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου και η Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Εικονίζονται επίσης στους τοίχους ευαγγελικές σκηνές, ολόσωμοι ιεράρχες με μοναχικό ένδυμα και άγιοι σε ροζέτες. Οι τοιχογραφίες (1749) είναι έργο των αγιογράφων Σεραφείμ, Κοσμά και Ιωαννικίου από τα Γιάννενα, και αντανακλούν τις επιταγές της Ερμηνείας της ζωγραφικής τέχνης (1708) του Διονυσίου του εκ Φουρνά. Τη δαπάνη της αγιογράφησης ανέλαβε ο μοναχός Τιμόθεος από τη Λήμνο, που εικονίζεται σε μια παράσταση. Ο δυτικός τοίχος κατέρρευσε από το σεισμό του 1905 και αγιογραφήθηκε εκ νέου το 1980 από αδελφούς της μονής.
Ο αρσανάς της μονής είναι από τους ασφαλέστερους στη χερσόνησο. Ένας κυματοθραύστης συνδέει την ακτή με μια βραχονησίδα και δημιουργεί ένα υπήνεμο λιμάνι, πολύ ανάλογο με το μανδράκι της Μεγίστης Λαύρας. Τα κτήρια του αρσανά σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση και μπορεί κανείς να θαυμάσει τις ράμπες και τις σχάρες που χρησιμοποιούνταν για την ανέλκυση των πλοίων. Στη ρίζα του βράχου της μονής σώζονται ερείπια από καραβοστάσια (αρσανάδες) της Βυζαντινής εποχής. Σώζονται επίσης ίχνη μιας λαξευτής ορμησίας (φυσικού αυλακιού ανάμεσα σε βράχους που διευρύνθηκε με λατόμηση ώστε να επιτρέπει τον ελλιμενισμό μικρών πλοιαρίων). Το κτήριο με το σκεπαστό εξώστη χρησίμευε για την επόπτευση του λιμανιού, καθώς και για τη διεξαγωγή εμπορικών συναλλαγών. Το διπλανό κτίσμα λέγεται ότι ήταν τουρκικό τελωνειακό φυλάκιο. Ο αρσανάς εξυπηρετεί επίσης τις ανάγκες της σκήτης. Το αρσανόσπιτο της σκήτης είναι το κτίσμα στο μυχό του λιμανιού. Πίσω από τα κτήρια του αρσανά διακρίνονται οι κήποι της μονής. Εκεί βρίσκεται και το θαυματουργό πηγάδι της Παναγίας Γερόντισσας, που συνδέεται με την εφέστια εικόνα της Μονής Παντοκράτορος. Τον αρσανά ζωγράφισε ο Σπύρος Παπαλουκάς (1923).
Μεγάλη ευλογία για τη μονή αποτελεί το τμήμα του Άρραφου Χιτώνα του Κυρίου, που φυλάσσεται σ' αυτή. Φυλάσσονται επίσης οι κάρες ή τμήματα κάρας των αγίων Ιωαννικίου του εν Ολύμπω της Βιθυνίας ασκήσαντος (πνευματικού πατέρα του αγίου Ευθυμίου του Νέου), Ιωάννου του Ελεήμονος, Θεοδώρου του Στρατηλάτου, Κοσμά και Δαμιανού. Φυλάσσονται επίσης, μεταξύ άλλων, λείψανα του αγίου αποστόλου Ανδρέα του Πρωτοκλήτου, του αγίου μεγαλομάρτυρος Τρύφωνος, της αγίας Φωτεινής της Σαμαρείτιδος, της αγίας Ιουλίττης, του αγίου Κηρύκου, του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, της αγίας Αναστασίας της Φαρμακολυτρίας, του αγίου Ερμολάου, της αγίας Παρασκευής, του αγίου Παντελεήμονος, του αγίου Ευσταθίου, των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, του αγίου Νικηφόρου, του αγίου Μοδέστου, του αγίου Πρωτομάρτυρος Στεφάνου, του αγίου Αθανασίου, πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως του εξ Ανδρούσης, του αγίου Θεοφίλου του Μυροβλύτη του Παντοκρατορινού.
