Τμήμα του Τιμίου Ξύλου του σταυρού του Κυρίου είναι τοποθετημένο στην Ιερά Μονή Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους. Μάλιστα, αποτελώντας το μεγαλύτερο κομμάτι που υπάρχει παγκοσμίως, είναι ιδιαίτερα μεγάλη ευλογία για το μοναστήρι που το φιλοξενεί. Τόσο οι μοναχοί, όσο και οι πιστοί προσκυνητές, αντλούν δύναμη και χάρη από το ιερό κειμήλιο, πάνω στο οποίο ακούμπησε και μαρτύρησε ο ίδιος ο Ιησούς Χριστός.
Όσον αφορά την προέλευσή του, το κομμάτι αυτό δωρίσθηκε από τον αυτοκράτορα Ρωμανό τον Λακαπηνό στον κτήτορα του μοναστηριού, τον Όσιο Παύλο τον Ξηροποταμινό. Σήμερα περιβάλλεται από μεταλλικό πλαίσιο σε σχήμα σταυρού και είναι τοποθετημένο μέσα σε σταυροθήκη, με πλούσια διακόσμηση και με μεταλλική επένδυση, στο κέντρο της οποίας δεσπόζει το Τίμιο Ξύλο.
Συγκεκριμένα, το μεταλλικό πλαίσιο που περιβάλλει το ξύλο κοσμείται από διαμάντια, ρουμπίνια και σμαράγδια. Στο κέντρο είναι τοποθετημένη μια μικρή φιγούρα του εσταυρωμένου. Χαμηλότερα διακρίνεται η τρύπα από το καρφί, η οποία περιβάλλεται από έναν κύκλο πολύτιμων λίθων.
Όσον αφορά το κάλυμμα πάνω στο οποίο ακουμπάει ο σταυρός, αυτό είναι ανάγλυφο, πλούσιο από άγιες και αγγελικές μορφές. Δεξιά του σταυρού απεικονίζονται η Αγία Ελένη, η Αγία Πουλχερία και ο Άγιος Θεοδόσιος ο μικρός. Αριστερά απεικονίζονται οι μορφές του Αγίου Κωνσταντίνου, του Αγίου Παύλου του Ξηροποταμινού και του αυτοκράτορα Ρωμανού. Στις τέσσερις γωνίες υπάρχουν μετάλλια με τις μορφές των προφητών. Συγκεκριμένα, αναπαριστώνται οι Δαβίδ, Σολομών, Μωυσής, Ησαΐας. Στο κέντρο και πάνω από τον σταυρό απεικονίζεται ο Παντοδύναμος Θεός, ενώ χαμηλότερα ο χώρος γεμίζει από τα χερουβίμ και τις αγγελικές μορφές που κρατούν τα αντικείμενα του μαρτυρίου (τη λόγχη, τον σπόγγο, το σφυρί και τα καρφιά).
Στο καπάκι της σταυροθήκης υπάρχουν δέκα μετάλλια, στο εσωτερικό των οποίων απεικονίζονται σκηνές από το Πάθος του Κυρίου. Κεντρικά, με την τεχνική του σμάλτου, απεικονίζεται το γεγονός της Σταύρωσης. Περιμετρικά της σταυροθήκης υπάρχουν 40 μικρότερα μετάλλια, στα οποία διακρίνονται οι μορφές των σαράντα μαρτύρων.
Οι σαράντα μάρτυρες, στη μνήμη των οποίων είναι αφιερωμένη η μονή, βοήθησαν με τη θαυματουργική τους χάρη τους μοναχούς και φρόντισαν για τη συντήρηση του τόπου. Εμφανίστηκαν στον ύπνο του σουλτάνου Σελίμ Α’ και του ζήτησαν να φροντίσει τη μονή, με αντάλλαγμα να του χαρίσουν τη νίκη σε μια σημαντική μάχη που θα έδινε. Έτσι και έγινε. Αφού βγήκε νικητής, φρόντισε τη μονή αλλά και όλο το Άγιον Όρος, καλύπτοντας επανειλημμένα τις ανάγκες των μοναστηριών.
