Ιστορία και νεωτερικότητα
Από τον αρσανά της Μονής Ζωγράφου ανηφορίζει ο αμαξιτός δρόμος προς τη μονή (4 χλμ., άνετος, 1 ώρα και 25'). Ο δρόμος ακολουθεί τη ροή του χειμάρρου του Ζωγραφίτικου Λάκκου, μέσα από μια κλεισούρα που θυμίζει εκείνες της βαλκανικής ενδοχώρας. Η διαδρομή είναι μαγευτική· η βλάστηση πυκνή και οργιαστική. Μέσα από τη βλάστηση προβάλλουν απόκρημνοι βράχοι. Ανάμεσα στις βελανιδιές και στα σφενδάμια ορθώνονται κυπαρίσσια. Την άνοιξη οι ανθισμένες κουτσουπιές (δέντρα του Ιούδα) προσθέτουν ροζ πινελιές στις ποικίλες αποχρώσεις του πράσινου. Μια διακλάδωση (αριστερά) με πέτρινο γεφύρι οδηγεί στη Μονή Χιλανδαρίου.
Η μονή δεσπόζει στη δεξιά πλαγιά πάνω από το δρόμο. Στην κορυφή του λόφου στην απέναντι όχθη του χειμάρρου βρίσκεται το Κάθισμα του Αγίου Γεωργίου (Μικρός Αϊ-Γιώργης) με τον κατάλευκο ναό του. Στο χείμαρρο υπήρχε νερόμυλος, που λειτουργούσε μέχρι πριν μερικές δεκαειίες· τώρα έχει εγκαταλειφθεί. Η σημερινή όψη της μονής είναι αποτέλεσμα ενός μεγαλόπνοου οικοδομικού προγράμματος που υλοποιήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Η κάτοψη σχηματίζει τετράπλευρο με προεξοχές κατά διαστήματα. Η τοιχοποιία χαρακτηρίζεται από λιθοδομή και κεραμικά. Η νότια πτέρυγα ανακαινίστηκε το 1716. Η βόρεια πλευρά, το πρόστυλο και η δυτική πτέρυγα οικοδομήθηκαν μεταξύ 1862 και 1896. Ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η δυτική πτέρυγα, στο μέσο της οποίας προεξέχει εγκαρσίως ένα κτήριο με τρουλλωτό παρεκκλήσιο· είναι προφανές ότι ακολουθεί πιστά το πρότυπο της αντίστοιχης δυτικής πτέρυγας της Σκήτης του Αγίου Ανδρέα (Σεράι). Η πολυγωνική, σχεδόν καμπυλωτή απόληξη του κτηρίου προσθέτει μια νότα κοσμικής αρχιτεκτονικής στην αυστηρότητα του μοναστηριακού συγκροτήματος. Από τους εξώστες της φαίνεται το φαράγγι του χειμάρρου Γερακοφωλιά, όπου ασκήτευσε σ' ένα σπήλαιο ο όσιος Κοσμάς ο Ζωγραφίτης.
Ιστορία
Η παράδοση ανάγει την ίδρυση της μονής στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντα Στ' Σοφού (886-912). Ως κτήτορες αναφέρονται τρεις αδελφοί (Μωυσής, Ααρών και Ιωάννης) από τη Λυχνίδα (σημ. Αχρίδα). Καθώς ο καθένας τους επιθυμούσε διαφορετική αφιέρωση της μονής (στη Θεοτόκο, στον άγιο Νικόλαο και στον άγιο Γεώργιο), αποφάσισαν να κλειδώσουν στο καθολικό μια άγραφη σανίδα και να προσευχηθούν όλη νύχτα ώστε να φανερωθεί η βούληση του Κυρίου.
Το πρωί βρήκαν ζωγραφισμένη πάνω στη σανίδα τη μορφή του αγίου Γεωργίου, και η μονή ονομάστηκε «Αγίου Γεωργίου του Ζωγράφου». Το όνομα της μονής παραπέμπει κατά συνέπεια σε προσωνυμία του αγίου Γεωργίου και όχι σε οικογενειακό όνομα κτήτορα.
Το όνομα «Γεώργιος ο Ζωγράφος» αναγράφεται στο Τυπικό του Ιωάννη Τσιμισκή, το 972· μετά το έτος αυτό θεωρείται ότι ιδρύθηκε η μονή, καθώς αναφέρεται σε έγγραφο δικαιοπραξίας (980). Το 13ο αιώνα αναφέρεται ότι κατοικείται από Βούλγαρους μοναχούς. Στις 10 Οκτωβρίου 1276, ο ηγούμενος, 21 μοναχοί και 4 λαϊκοί αντιστάθηκαν στους λατινόφρονες, που επεδίωκαν την ένωση με την παπική εκκλησία μετά τη Σύνοδο της Λιόν (1274), και βρήκαν μαρτυρικό θάνατο όταν οι στρατιώτες πυρπόλησαν τον πύργο.
Η μονή υπέστη επίσης ζημιές από επιδρομές Καταλανών πειρατών. Ανέκαμψε και ανοικοδομήθηκε χάρη σε δωρεές των Παλαιολόγων αυτοκρατόρων Ανδρονίκου Β' και Ιωάννη Ε', καθώς και ηγεμόνων των παραδουνάβιων χωρών το 15ο αιώνα. Ακολούθησε μια σύντομη ακμή που τη διαδέχτηκε σχεδόν παντελής ερήμωση. Τότε βοήθησαν τη μονή οι ηγεμόνες της Ουγγροβλαχίας, ιδίως ο Στέφανος Στ' ο Καλός (1502). Η ανακαίνιση της νοτιοανατολικής πτέρυγας (1716) αποτέλεσε ην απαρχή ανοικοδομήσεων, ανακαινίσεων και νέας ακμής, που κορυφώθηκε στο β' μισό του 19ου αιώνα, όταν η Μονή Ζωγράφου υπήρξε πολύ πλουσιότερη από πολλές άλλες αγιορείτικες μονές. Το 1746 αγόρασε από τη Μονή Εσφιγμένου τη Γιοβάνιτσα. Στις αρχές του 18ου αιώνα εγκαταβίωναν εκεί και Έλληνες μοναχοί και οι ακολουθίες ψάλλονταν και στις δύο γλώσσες. Η μονή αναγνωρίστηκε ως κοινοβιακή το 1850, με σιγίλλιο του πατριάρχη Ανθίμου Δ'. Εντός των ορίων της βρίσκεται το αρχαίο μονύδριο του Ξηροκάστρου, που το 1046 κατείχε την 23η θέση στην ιεραρχία.
Εκτός από τους οσιομάρτυρες και τον όσιο Κοσμά, στη μονή εγκαταβίωσε για κάποιο διάστημα ο άγιος Ποιμήν ο Ζωγραφίτης (†1620) και ο άγιος νεομάρτυς Λουκάς ο Μυτιληναίος (†1802, Μυτιλήνη).
Όσιος Κοσμάς ο Ζωγραφίτης
Ο ονομαστότερος ασκητής και θαυματουργός της μονής· προέβλεπε εν πνεύματι και περιέγραφε τα συμβαίνοντα σε τόπους και χρόνους μακρινούς. Γόνος αρχοντικής οικογένειας της Βουλγαρίας, έλαβε μεγάλη παιδεία και ήρθε στο Άγιον Όρος για να αποφύγει το συνοικέσιο που του ετοίμαζαν οι γονείς του. Αρχικά μόνασε στη μονή, και αργότερα, όταν άκουσε την Παναγία την Επακούουσα να του λέει «Εξελθέτω της μονής και αγωνισάσθω κατά μόνας», αποσύρθηκε σε σπήλαιο βορειοδυτικά της μονής, όπου αγωνίστηκε εν σιωπή και πάλεψε με τους δαίμονες. Η μνήμη του τιμάται στις 22/9.
Η κύρια είσοδος είναι στη βόρεια όψη και έχει προστώο με λιτό διάκοσμο. Απέναντί της βρίσκεται το κιόσκι. Η κάτοψή του έχει σχήμα πολυγώνου και η οροφή του είναι ξύλινη. Πιο πέρα στ' αριστερά βρίσκεται η βρύση του Αγίου Τρύφωνος. Η αξιέπαινη προσήλωση των Βουλγάρων στη γεωγραφία αντανακλάται στο κομψό κοντάρι με τις πινακίδες προσανατολισμού και αποστάσεων από τις γύρω μονές, τις Καρυές (17 χλμ.), τη Σόφια (459 χλμ.) και τη Βάρνα (975 χλμ.). Δυτικά από το κιόσκι βρίσκεται ένα συγκρότημα από βοηθητικά κτήρια και εργατόσπιτα, ορισμένα σε ερειπιώδη κατάσταση. Ένα από τα εργατόσπιτα στεγάζει τον αστυνομικό σταθμό. Πιο πίσω βρίσκεται ο κοιμητηριακός ναός (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου). Χτίστηκε το 1773 με δαπάνη του προηγουμένου Διονυσίου από την επαρχία Σισινίου (Μητρόπολις Σισανίου και Σιατίστης), όπως πληροφορεί ελληνική επιγραφή στη νότια όψη. Ακολουθεί την τυπολογία του συνεπτυγμένου σταυροειδούς ναού μετά τρούλλου.
Ο αμυντικός πύργος όπου βρήκαν το θάνατο οι μάρτυρες δεν σώζεται. Εικάζεται ότι βρισκόταν εκεί όπου είναι σήμερα το μνημείο. Ο επιβλητικός πύργος πάνω από την είσοδο στεγάζει τη βιβλιοθήκη και το παρεκκλήσιο των Ζωγραφιτών Οσιομαρτύρων. Είναι νεότερο κτίσμα. Ο πύργος στη βορειοανατολική γωνία χρησιμοποιείτο ως χώρος εγκλεισμού απείθαρχων μοναχών.
Εντός μονής βρίσκονται άλλα 6 παρεκκλήσια. Στη δυτική πτέρυγα, πάνω από την τράπεζα, βρίσκεται το ευρύχωρο παρεκκλήσιο των Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου (1900), όπου φυλάσσονται πολλές φορητές εικόνες. Το παρεκκλήσιο του Τιμίου Προδρόμου στην ανατολική πτέρυγα έχει τοιχογραφίες του 1768· ακριβώς κάτω από αυτό, είναι το παρεκκλήσιο του Αγίου Δημητρίου, με νεότερες τοιχογραφίες. Τα παρεκκλήσια των Αγίων Αρχαγγέλων και του Οσίου Κοσμά του Ζωγραφίτη βρίσκονται στο δυτικό τμήμα της νότιας πτέρυγας. Το παρεκκλήσιο της Μεταμορφώσεως στην ανατολική πτέρυγα έχει τοιχογραφίες του 1869.
Το Κάθισμα του Αγίου Γεωργίου δεσπόζει στον λόφο απέναντι από τη δυτική πτέρυγα. Το Κάθισμα του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου είναι κοντά στον αρσανά· εκεί βρίσκεται η αμπελικιά της μονής. Πιο μακριά είναι τα καθίσματα των Αγίων Πάντων, του Αγίου Σπυρίδωνος, των Αγίων Αποστόλων, του Χαίροβου. Η διάνοιξη μιας δασικής οδού έφερε στο φως (45' βορειοανατολικά από τη μονή) τα ερείπια της Σκήτης του Μαύρου Βηρού (βηρός = συστροφή υδάτων, δίνη), που ήταν αφιερωμένη στο Γενέσιον της Θεοτόκου και το 1829 είχε 30 Ρώσους μοναχούς. Σώζεται το συγκρότημα του κυριακού. Στο ιερό του ναού σώζεται ένα ασυνήθιστο σύνθρονο· ενδιαφέρον έχουν τα τέμπλα των παρεκκλησίων. Η σκήτη είναι μέσα σε ρεματιά. Ακολουθώντας τον αμαξιτό δρόμο που ανεβαίνει στην αριστερή πλευρά της ρεματιάς, και στη συνέχεια το μονοπάτι φτάνει κανείς στον αυχένα του ορεινού όγκου και αγναντεύει το θρακικό πέλαγος και τον όρμο της Μονής Βατοπαιδίου.
