Το Άγιον Όρος αποτελεί θεματοφύλακα της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης. Πρόκειται για έναν τόπο με μεγάλο πνευματικό πλούτο και πορεία στον χρόνο. Η ιστορία του αναδεικνύει τη σπουδαιότητά του. Οι ορθόδοξοι χριστιανοί σέβονται την ιερότητα του Άθω και προσφεύγουν σε αυτόν, εναποθέτοντας τις ελπίδες τους στην ταπεινή προσευχή των αγιορειτών πατέρων.
Ένα από τα πιο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της χερσονήσου είναι το “άβατο” που διέπει τη μοναστική πολιτεία. Πρόκειται για τον κανόνα που απαγορεύει την είσοδο των γυναικών στην αθωνική επικράτεια. Αν και στον σύγχρονο κόσμο ο όρος αυτός εγείρει συχνά ερωτήματα και αντιρρήσεις, η ορθόδοξη σκέψη προσεγγίζει το άβατο με σεβασμό, αποδίδοντας στο περιβόλι της Παναγίας σπουδαία πνευματική και θεολογική σημασία.
Γιατί ονομάζουμε τον Άθω “Περιβόλι της Παναγίας”;
Το Άγιον Όρος ονομάζεται "Περιβόλι της Παναγίας" εξαιτίας του θεολογικού δεσμού που συνδέει τον τόπο με την Υπεραγία Θεοτόκο. Η πνευματική παράδοση του Άθω θέλει τη Μητέρα του Θεού αρωγό και προστάτη της μοναστικής ζωής. Η μητρική της αγάπη αποτελεί την κορωνίδα της αγιορείτικης λατρείας. Οι μοναχοί την τιμούν, επικαλούνται το άγιο όνομά της και προσεύχονται σε αυτή. Το πλήθος των ιερών της εικόνων, καθώς και τα θαύματα που η ίδια έχει επιτελέσει, αποδεικνύουν την παρουσία της στη χερσόνησο. Η παρθένα ομορφιά της χερσονήσου συνάδει με την ομορφιά της Παναγίας, που ως προστάτιδα του τόπου σκέπει και φρουρεί τις μονές.
Σύμφωνα με την παράδοση, η Θεοτόκος επέλεξε τον Άθω, ως ένα κομμάτι γης που θα φρόντιζε η ίδια. Καθώς ταξίδευε προς την Κύπρο, μαζί με τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο, ξέσπασε ισχυρή τρικυμία. Η δύναμη των ανέμων τους ανάγκασε να σταματήσουν το πλοίο στην πρώτη ακτή που βρήκαν στο δρόμο τους. Αφού ελλημανίστηκαν στις ακτές του Άθω, η Θεοτόκος αγάπησε το τοπίο, θαύμασε τον φυσικό πλούτο και ζήτησε από τον Υιό της να της παραχωρήσει τη γη. Ως απάντηση στην παράκλησή της ακούστηκε η φωνή: “Έστω ο τόπος ούτος κλήρος σος και περιβόλαιον σον και παράδεισος, έτι δε και λιμήν σωτήριος των θελόντων σωθήναι”.
Έτσι, το Άγιον Όρος ονομάστηκε “περιβόλι” και “κήπος” της Θεοτόκου. Η Παναγία θεωρείται η μοναδική γυναίκα, προστάτιδα των μοναχών και βασίλισσα της αθωνικής γης.
Η ιστορία του αβάτου
Υπάρχουν πολλές ιστορίες που αναφέρονται στη σχέση της Παναγίας με το Άγιον Όρος και συνδέονται με τον κανόνα του αβάτου. Η πιο γνωστή και καθοριστική αφήγηση αφορά την άφιξη της κόρης του Μεγάλου Θεοδοσίου Πλακίδιας, στην αγιορείτικη επικράτεια, κατά τον 5ο αιώνα. 
Η Πλακίδια ερχόταν από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη για να συναντήσει τον αδελφό της Αρκάδιο. Περνώντας από τον Άθω θέλησε να σταματήσει για να προσκυνήσει την ιερότητα του τόπου. Οι μοναχοί την υποδέχτηκαν έξω από την Ιερά Μονή Βατοπαιδίου. Ωστόσο, η Πλακίδια θέλησε να προχωρήσει στο εσωτερικό του μοναστηριού και να προσκυνήσει το Καθολικό. Τότε ακούστηκε η φωνή της Υπεραγίας Θεοτόκου να λέει: “Τι θέλεις εσύ εδώ; Εδώ είναι μοναχοί και εσύ είσαι γυναίκα. Γιατί δίνεις αφορμή στον εχθρό να τους πολεμά με πονηρούς λογισμούς; Στάσου και μη προχώρησης.” Η Πλακιδία έμεινε έντρομη ακούγοντας την Παναγία να την επιπλήττει. Έπεσε στα γόνατα μετανοώντας. Εγκατέλειψε τη μονή και ζήτησε, ως ανάμνηση του θαύματος, να χτιστεί ένα παρεκκλήσι στο ίδιο σημείο. Έτσι, οικοδομήθηκε το παρεκκλήσι του Αγίου Δημητρίου, όπου και αναπαρίσταται η Παναγία Αντιφωνήτρια, η οποία έχει πάρει το όνομά της από το θαυματουργό γεγονός.
Φτάνοντας στην Κωνσταντινούπολη και ενημερώνοντας τον Αρκάδιο, η Πλακίδια άνοιξε τον δρόμο για τη θέσπιση του αβάτου. Ο αυτοκράτορας θεσμοθέτησε την απαγόρευση της εισόδου των γυναικών. Η απόφασή του επιβεβαιώθηκε από πολλά επιμέρους διατάγματα των επόμενων αυτοκρατόρων, αλλά και από τη στάση των μοναχών και των τοπικών πληθυσμών. Κατά τον 10ο αιώνα, ο αυτοκράτορας Ιωάννης Α’ Τσιμισκής εξέδωσε χρυσόβουλο το οποίο απαγόρευε την παρουσία των γυναικών στην αθωνική πολιτεία.
Την περίοδο της Τουρκοκρατίας, ο όρος του αβάτου συνέχισε να έχει ισχύ. Μάλιστα, έγινε αποδεκτός από τους Οθωμανούς στρατιώτες και αξιωματούχους που κατοίκησαν στην αθωνική γη. Όταν κάποια στιγμή θέλησαν να φέρουν τις γυναίκες τους στις κατοικίες τους εντός της αγιορείτικης επικράτειας, ήρθαν αντιμέτωποι με τη βούληση της Θεοτόκου και την αδιαπραγμάτευτη παρουσία της. Ο ανώτερός τους, που ξεκίνησε από τη Δάφνη για να μεταφέρει το σχετικό έγγραφο στις οθωμανικές αρχές, σκοτώθηκε έξαφνα σε ένα απρόσμενο ατύχημα. Οι οθωμανοί στρατιώτες συνήθιζαν από τότε να λένε πως “η γυναίκα που έχουν στο
Ισχύει το άβατο για τα θηλυκά ζώα;
Το άβατο ισχύει μερικώς και για τα ζώα που κατοικούν στην αθωνική χερσόνησο. Η απουσία των θηλυκών, στο πλαίσιο της ευρύτερης εφαρμογής του αβάτου, επεκτείνεται και στον κτηνοτροφικό τομέα. Υπάρχουν, βέβαια, εξαιρέσεις. Για παράδειγμα, στον Άθω ζουν θηλυκές γάτες, οι οποίες θεωρούνται αναγκαίες για τον έλεγχο των ποντικιών. Ορισμένες φορές, επιτρέπονται ακόμη τα θηλυκά πτηνά, όπως οι κότες, οι οποίες είναι απαραίτητες για την παραγωγή των αυγών που καταναλώνονται από τις μονές.
Το άβατο και η θεολογική του διάσταση
Το άβατο καθιερώθηκε μέσα από πλήθος θαυμάτων που έλαβαν χώρα στον Άθω. Πρωταρχικά συμβολίζει την αφιέρωση του τόπου στην Υπεραγία Θεοτόκο και ενισχύεται από τους θρύλους που σχετίζονται με το πρόσωπό της. Ωστόσο, υπάρχουν και πρακτικοί λόγοι που επιβάλλουν τον σεβασμό απέναντι στον αγιορείτικο θεσμό. Το άβατο σχετίζεται με τη ζωή των μοναχών και την ασκητική τους στάση απέναντι σε κάθε πτυχή του ανθρώπινου βίου.
Μεταξύ άλλων, το άβατο συνδέεται με την επιθυμία τους να ζήσουν σε πλήρη απομόνωση από τον έξω κόσμο, να αφιερωθούν ολοκληρωτικά στην προσευχή και τη λατρεία του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού.
Το Άγιον Όρος διέθετε από την ίδρυσή του τον χαρακτήρα μιας ασκητικής και ερημικής κοινότητας. Οι μοναχοί που εγκαταστάθηκαν εκεί ήθελαν να αποφύγουν κάθε είδους πειρασμό και ενέργεια που θα διατάρασσε τη σχέση τους με τον Θεό. Έτσι, η παρουσία των γυναικών σε μια κοινότητα ανδρικού μοναχισμού θεωρήθηκε εμπόδιο για την πνευματική τους πορεία. Η ταυτόχρονη παρουσία ανδρών και γυναικών αποτέλεσε κίνδυνο πτώσεως των αδυνάτων. Παράλληλα, θεωρήθηκε πως η συμβίωση των δύο φίλων θα έδινε αφορμές για σχόλια και παρεξηγήσεις εναντίον του μοναχισμού. Όλα τα παραπάνω τονίστηκαν επανειλημμένως από τους αγίους πατέρες της εκκλησίας μας και του ορθόδοξου μοναχισμού.
Νομικό και Διεθνές Καθεστώς
Το άβατο του Αγίου Όρους είναι ρυθμισμένο και κατοχυρωμένο νομικά. Συνδέεται με το καθεστώς αυτονομίας της μοναστικής κοινότητας και αναγνωρίζεται τόσο από την ελληνική νομοθεσία, όσο και από διεθνείς συνθήκες.
Στον καταστατικό χάρτη του Άθω, σύμφωνα με το άρθρο 186, ορίζεται πως:
“Η εις την χερσόνησο του Αγίου Όρους είσοδος των θηλέων κατά τα ανέκαθεν κρατούντα απαγορεύεται.”
Ο ίδιος κανονισμός κατοχυρώνεται και γίνεται αποδεκτός από το ελληνικό κράτος μέσω του νομοθετικού διατάγματος Φ.Ε.Κ. 268/28.9.1953. Στον ευρωπαϊκό χώρο, αν και η απαγόρευση εισόδου των γυναικών σε ένα μέρος εντός της ευρωπαϊκής επικράτειας προκάλεσε αντιδράσεις, εντούτοις έγινε τελικώς δεκτή. Η διακήρυξη υπ΄ αριθμό 8 της τελικής πράξεως της Συνθήκης του Άμστερνταμ επιβεβαίωσε τον αγιορείτικο κανονισμό, ο οποίος δικαιολογείται από θρησκευτικούς και πνευματικούς παράγοντες.
Σύγχρονες προκλήσεις και μελλοντικές εξελίξεις
Στη σύγχρονη εποχή ανακύπτουν συχνά νέα ερωτήματα και προκλήσεις. Η τουριστική κίνηση, το αυξημένο ενδιαφέρον των πιστών για το Άγιον Όρος και η εύκολη πρόσβαση που μπορούν πλέον να έχουν στη χερσόνησο, γεννά έναν γενικότερο προβληματισμό. Η μοναστική κοινότητα έρχεται αντιμέτωπη με το εξής δίλημμα: πώς να διατηρήσει τη θρησκευτική και πνευματική της κληρονομιά, ενώ ταυτόχρονα αναγκάζεται να προσαρμοστεί στις πιέσεις της σύγχρονης κοινωνίας.
Ιδιαίτερο προβληματισμό εγείρει η είσοδος της τεχνολογίας σε όλες τις πτυχές της ζωής του σύγχρονου ανθρώπου. Οι σύγχρονες δυνατότητες επικοινωνίας κάνουν την απομόνωση όλο και πιο δύσκολη. Η εισαγωγή των τεχνολογικών μέσων στον Άθω έχει δώσει στους μοναχούς τη δυνατότητα να επικοινωνούν με ευκολία με τον έξω κόσμο, πράγμα που μπορεί εύκολα να αλλοιώσει την πνευματική απομόνωση που απαιτεί η μοναστική ζωή.
Συμπεράσματα
Το άβατο του Αγίου Όρους παραμένει κομμάτι μιας ισχυρής παράδοσης που είναι βαθιά ριζωμένη στην ιστορία του τόπου. Θεωρείται από τους ορθοδόξους χριστιανούς ένα σύμβολο της ιερότητας των μονών και της ιδιαίτερης σχέσης του Άθω με την Υπεραγία Θεοτόκο.
Βέβαια, η ισορροπία ανάμεσα στην παράδοση και τις σύγχρονες απαιτήσεις της κοινωνίας είναι λεπτή. Η ιερά κοινότητα του Αγίου Όρους καλείται να βρει νέους τρόπους προκειμένου να διατηρήσει την ιερότητα του μοναστικού βίου, ενώ ταυτόχρονα θα απαντά στις προκλήσεις και τις ανάγκες του 21ου αιώνα.
