Ιστορία και νεωτερικότητα
Η ανέγερση του ναού του Πρωτάτου χρονολογείται στο 962. Από μαρτυρίες της εποχής γνωρίζουμε πως, στο σημείο όπου είναι χτισμένος ο σημερινός ναός, υπήρχε προγενέστερο οικοδόμημα αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ωστόσο, ήταν πολύ μικρότερο και κατεδαφίστηκε. Ο πρώτος ναός ανοικοδομήθηκε από τον Λέοντα, αδελφό του Νικηφόρου Φωκά. Για τις μετέπειτα εργασίες και τη συντήρηση του ναού φρόντισε η καθέδρα των γερόντων, καθώς και ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης.
Αρχιτεκτονική
Όσον αφορά την αρχιτεκτονική δομή του ναού, αυτός αποτελεί τρίκλιτη βασιλική χωρίς τρούλο. Στο κεντρικό κλίτος υπάρχει υπερυψωμένος φωταγωγός, ενώ στην ανατολική πλευρά σχηματίζονται τρεις ημικυκλικές αψίδες. Το νεότερο κτίσμα ήταν πολύ πιο ευρύχωρο από το προγενέστερο. Ωστόσο, η ανάπτυξη του μοναχισμού, με τη συμβολή του Αγίου Αθανασίου και την ίδρυση της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας, πολλαπλασίασε τις ανάγκες. Οι μοναχοί που κατέφθαναν στις Καρυές για να τιμήσουν τη Θεοτόκο, για να συμμετάσχουν στις μεγάλες πανηγύρεις και στις συνάξεις της αγιορείτικης κοινότητας, ξεπερνούσαν τις δυνατότητες της χωρητικότητας του ναού. Παρόλα αυτά ο ναός διατήρησε τη μορφή που έχει έως σήμερα, ενώ κατά τον 19ο αιώνα προστέθηκαν δύο ανοικτοί νάρθηκες, στη βόρεια και στη δυτική πλευρά. Την ίδια εποχή ανοικοδομήθηκε το υπερυψωμένο κωδωνοστάσιο στα βορειοανατολικά του ναού.
Ο τοιχογραφικός διάκοσμος
Ο ναός του Πρωτάτου αποτελεί, μεταξύ άλλων, ένα αριστούργημα βυζαντινής εικονογραφικής τέχνης. Οι τοιχογραφίες του, φιλοτεχνημένες κατά τον 12ο-13ο αιώνα από τον σπουδαίο Μανουήλ Πανσέληνο, αποτελούν πρότυπα βυζαντινής τέχνης, μελετώνται από πλήθος ερευνητών και καλλιτεχνών, που μαθητεύουν πάνω στο εικονογραφικό πρόγραμμα και τις ζωγραφικές αρχές του ναού του Πρωτάτου..jpg)
Με το πέρασμα των χρόνων οι τοιχογραφίες υπέστησαν σοβαρές φθορές. Την περίοδο της τουρκοκρατίας, κατά τον 16ο-17ο αιώνα, ο εικονογραφικός διάκοσμος συμπληρώθηκε από επιπρόσθετα αγιογραφικά έργα. Κατά τη δεκαετία του 1950 ξεκίνησαν εκτεταμένες εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης.
Το εικονογραφικό πρόγραμμα του Πρωτάτου συνεχίζει να κεντρίζει το ενδιαφέρον έως σήμερα.
Η σημασία του Πρωτάτου
Ο ναός του Πρωτάτου είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Η Παναγία, ως προστάτιδα του Αγίου Όρους, μεσίτρια των μοναχών και βασίλισσα της χερσονήσου, τιμάται ιδιαίτερα στην πρωτεύουσα της μοναστικής πολιτείας. Η ιερή και θαυματουργή της εικόνα «Άξιον Εστί» είναι τοποθετημένη στον ναό και γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 11 Ιουλίου. Η ημέρα αυτή, μαζί με την ημέρα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, αποτελούν δύο από τις σπουδαιότερες πανηγύρεις του ναού, αλλά και ολόκληρου του Άθω. Εκεί βρίσκεται και η θαυματουργή εικόνα του Χριστού Αντιφωνητή. Σύμφωνα με την παράδοση, η εικόνα αναφώνησε στον ιερομόναχο που τελούσε τη Θεία λειτουργία, προκειμένου να επισπεύσει το μυστήριο και να προλάβει να κοινωνήσει των αχράντων μυστηρίων ένας σεβάσμιος γέροντας, ο οποίος σύντομα θα παρέδιδε το πνεύμα του στον Κύριο.
Ο ναός του Πρωτάτου αποτελεί το στολίδι του Αγίου Όρους. Είναι το κέντρο της αγιορείτικης πολιτείας, της ιερής διοίκησης και της Θείας Χάρης, που λειτουργούν στον Άθω σε πλήρη ενότητα και αρμονία.



