Ναός του Πρωτάτου

Γενικές πληροφορίες

Ο ναός του Πρωτάτου είναι το κέντρο της μοναστικής κοινότητας του Αγίου Όρους, η ιστορία της οποίας εκτείνεται σε βάθος 1000 ετών. Οι Καρυές αποτελούν ήδη από τον 9ο αιώνα έναν οργανωμένο οικισμό, την πρωτεύουσα στην οποία εδράζεται η διοίκηση και τα κυβερνητικά σώματα του Άθω.

Ο όρος «Πρωτάτο» προήλθε αρχικά από τον Πρώτο ή Πρωτεπιστάτη του Αγίου Όρους, που ήταν εγκατεστημένος εκεί. Η παρουσία του στις Καρυές και το όνομα που δόθηκε στον οικισμό αναδεικνύει τη σημασία του ως κέντρου του Άθω. Η περιοχή αναφέρεται επίσης ως Μεγάλη Μέση, Μεγάλη Βουλή των Καρυών ή Ιερή Κοινότητα, ενώ ο όρος «Πρωτάτο» ταυτίστηκε γρήγορα με τον ναό, ο οποίος είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου.

Ιστορία και νεωτερικότητα

Η ανέγερση του ναού του Πρωτάτου χρονολογείται στο 962. Από μαρτυρίες της εποχής γνωρίζουμε πως στο σημείο όπου είναι χτισμένος ο σημερινός ναός, υπήρχε προγενέστερο οικοδόμημα αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, το οποίο ήταν πολύ μικρότερο και κατεδαφίστηκε. Ο πρώτος ναός ανοικοδομήθηκε από τον Λέοντα, αδελφό του Νικηφόρου Φωκά. Για τις μετέπειτα εργασίες και τη συντήρηση του ναού φρόντισε η Καθέδρα των γερόντων, καθώς και ο Άγιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης.

Αρχιτεκτονική

Όσον αφορά την αρχιτεκτονική δομή του ναού, αυτός αποτελεί μια τρίκλιτη βασιλική χωρίς τρούλλο. Στο κεντρικό κλίτος υπάρχει υπερυψωμένος φωταγωγός, ενώ στην ανατολική πλευρά σχηματίζονται τρεις ημικυκλικές αψίδες. Ο νέος ναός ήταν πολύ πιο ευρύχωρος από το προγενέστερο οικοδόμημα. Ωστόσο, η αύξηση του μοναχισμού, με τη συμβολή του Αγίου Αθανασίου και την ίδρυση της Ιεράς Μονής Μεγίστης Λαύρας, πολλαπλασίασε τις ανάγκες. Οι μοναχοί που κατέφθαναν στις Καρυές για να τιμήσουν τη Θεοτόκο, να συμμετάσχουν στις μεγάλες πανηγύρεις και στις συνάξεις της αγιορείτικης κοινότητας, ξεπερνούσαν τις δυνατότητες χωρητικότητας του ναού. Παρόλα αυτά ο ναός διατήρησε τη μορφή που έχει έως σήμερα, ενώ κατά τον 19^ο αιώνα προστέθηκαν δύο ανοικτοί νάρθηκες, στη βόρεια και στη δυτική πλευρά. Την ίδια εποχή ανοικοδομήθηκε το υπερυψωμένο κωδωνοστάσιο στα βορειοανατολικά του ναού.

Ο τοιχογραφικός διάκοσμος

Ο ναός του Πρωτάτου αποτελεί, μεταξύ άλλων, ένα αριστούργημα βυζαντινής εικονογραφικής τέχνης. Οι τοιχογραφίες του, φιλοτεχνημένες από τον σπουδαίο Μανουήλ Πανσέληνο κατά τον 12^ο-13^ο αιώνα, αποτελούν πρότυπα βυζαντινής τέχνης, μελετώνται από πλήθος ερευνητών και καλλιτεχνών, που μαθητεύουν πάνω στο εικονογραφικό πρόγραμμα και τις ζωγραφικές αρχές του ναού του Πρωτάτου. Εικόνα Άχιον Εστίν

Με το πέρασμα των χρόνων οι τοιχογραφίες υπέστησαν σοβαρές φθορές. Την περίοδο της τουρκοκρατίας, κατά τον 16^ο-17^ο αιώνα, ο εικαστικός διάκοσμος συμπληρώθηκε από μερικά επιπλέον αγιογραφικά έργα. Κατά τη δεκαετία του 1950 ξεκίνησαν εκτεταμένες εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης.

Το εικονογραφικό πρόγραμμα του Πρωτάτου συνεχίζει σήμερα να κεντρίζει το ενδιαφέρον.

Η σημασία του Πρωτάτου

Ο ναός του Πρωτάτου είναι αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Η Παναγία, ως προστάτιδα του Αγίου Όρους, μεσίτρια των μοναχών και βασίλισσα της χερσονήσου, τιμάται ιδιαίτερα στην πρωτεύουσα της μοναστικής πολιτείας. Η ιερή και θαυματουργή της εικόνα «Άξιον Εστί» είναι τοποθετημένη στον ναό και γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 11 Ιουλίου. Η ημέρα αυτή, μαζί με την ημέρα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, αποτελούν δύο από τις σπουδαιότερες πανηγύρεις του ναού, αλλά και ολόκληρου του Άθω. Εκεί βρίσκεται και η θαυματουργή εικόνα του Χριστού Αντιφωνητή. Σύμφωνα με την παράδοση, η εικόνα αναφώνησε στον ιερομόναχο που τελούσε τη Θεία λειτουργία προκειμένου να επισπεύσει το μυστήριο και να προλάβει να κοινωνήσει των αχράντων μυστηρίων ένας σεβάσμιος γέροντας που σύντομα θα παρέδιδε το πνεύμα του στον Κύριο.

Ο ναός του Πρωτάτου αποτελεί το στολίδι του Αγίου Όρους. Είναι το κέντρο της αγιορείτικης πολιτείας, της ιερής διοίκησης και της Θείας χάρης, που στον Άθω λειτουργούν σε πλήρη ενότητα και αρμονία.