Ζώα και Άγιον Όρος

Το Άγιον Όρος, ως αυτόνομη μοναστική πολιτεία, αποτελεί θεματοφύλακα της ορθόδοξης παράδοσης, την οποία διατηρεί και διαφυλάσσει στο βάθος των αιώνων. Είναι ένα πνευματικό πρωταρχικά καταφύγιο, μέσα από το οποίο έχει αναδειχθεί πλήθος αγίων και πατέρων της εκκλησίας μας.

Η πνευματικότητα του τόπου έχει, μεταξύ άλλων, καταστήσει την αθωνική χερσόνησο ένα φυσικό καταφύγιο, έναν επίγειο παράδεισο απαράμιλλης ομορφιάς. Το παρθένο τοπίο, τα δάση, οι θάλασσες αλλά και η πανίδα που επιβιώνει στο Άγιον Όρος, αποτελεί τεκμήριο της ουσιαστικής σχέσης της μοναστικής ζωής με τη φύση και ιδιαίτερα με τα ζώα. Μάλιστα, δεν είναι λίγες οι μελέτες που έχουν συνταχθεί αναφορικά με τη χλωρίδα και την πανίδα του τόπου.

Στο άρθρο αυτό θα αναζητήσουμε απαντήσεις για τα εξής:

• Τι ζώα επιβιώνουν στα δάση και τις μοναστικές κοινότητες του Άθω;
• Πώς συμμετέχουν τα ζώα στην καθημερινότητα των μοναχών;
• Ποια είναι η θεολογική θεώρηση της σχέσης του ανθρώπου με τα ζώα;
• Ποια ήταν η σχέση των αγιορειτών πατέρων με τα ζώα;

Τι ζώα επιβιώνουν στα δάση και τις μοναστικές κοινότητες του Άθω;

Η μορφολογία του αθωνίτικου εδάφους, με τα πυκνά δάση, τα βουνά και τις γρανιτένιες κορυφές τους, τους όρμους, τις ακτές και την αφρισμένη θάλασσα, τις κοιλάδες και τους απότομους βράχους, αποτελεί ένα παρθένο καταφύγιο για πλήθος ζώων που κατοικούν εντός των ορίων της αγιορείτικης πολιτείας. Η γεωγραφία του Άθωνα και η συγκρότηση της αγιορείτικης μοναστικής ζωής επιτρέπουν τη συνύπαρξη της άγριας πανίδας με τα οικόσιτα ζώα που συντροφεύουν την καθημερινότητα των μοναχών.

Έτσι, στα δάση του Αγίου Όρους μπορεί κανείς να συναντήσει πολλά είδη άγριας ζωής, όπως:

• Θηλαστικά: Αλεπούδες, αγριόγατες, ζαρκάδια, ασβούς, σκαντζόχοιρους, νυφίτσες, κουνάβια και λύκους.
• Πουλιά: Χρυσαετούς, γεράκια, κουκουβάγιες, δρυοκολάπτες, σπίνους και αηδόνια.
• Ερπετά και Αμφίβια: Σαύρες, χελώνες, φίδια, βατράχια και σαλαμάνδρες.
• Έντομα: Σπάνια είδη πεταλούδων, μέλισσες και άλλα έντομα που συμβάλλουν στη διατήρηση του οικοσυστήματος.

Παράλληλα, στα μοναστήρια, τις σκήτες και τα κελλιά των ασκητών, φιλοξενούνται ήμερα ζώα. Συνυπάρχουν με τους μοναχούς, τους συντροφεύουν και βοηθούν στις απαιτήσεις της αγιορείτικης ζωής. Μεταξύ άλλων μπορεί κανείς να βρει:

• Γάτες: Φροντίζουν για την καθαριότητα των μονών, εξουδετερώνοντας τα τρωκτικά.
• Σκύλους: Αποτελούν φύλακες των μοναστηριών και των αγροτικών εκτάσεων.
• Μουλάρια και γαϊδούρια: Αποτελούν τα κύρια μεταφορικά μέσα του Αγίου Όρους.
• Κατσίκες και πρόβατα: Παράγουν γάλα και μαλλί, καθώς εκτρέφονται σε μικρές παραδοσιακές κτηνοτροφικές μονάδες.
• Κότες και περιστέρια: Παράγουν αυγά και συμβάλλουν στον αγροτικό τρόπο ζωής.

Πώς συμμετέχουν τα ζώα στην καθημερινότητα των μοναχών;

Οι μοναχοί αγαπούν τα ζώα, όπως και όλη την κτίση. Τα σέβονται και τα φροντίζουν, εντάσσοντάς τα στην καθημερινή τους ζωή και στο διακόνημά τους. Ακολουθώντας τις χριστιανικές διδαχές, φιλοξενούν εντός των μονών πλήθος οικόσιτων ζώων. Οι γάτες αποτελούν ένα από τα πολυτιμότερα κατοικίδια, καθώς προστατεύουν τις αποθήκες από τα τρωκτικά. Οι σκύλοι αποτελούν, επίσης, πιστούς συντρόφους των αγιορειτών πατέρων. Είναι φύλακες των μοναστικών συγκροτημάτων και των αγροτικών εκτάσεων. Οι τελευταίες κινδυνεύουν συχνά από αγριογούρουνα και άλλα άγρια ζώα, τα οποία καταστρέφουν τις καλλιέργειες.

Τα μουλάρια και τα γαϊδούρια, είναι απαραίτητα για τη μεταφορά αγαθών στις δύσβατες περιοχές του Όρους. Οι μοναχοί τα αγαπούν ιδιαίτερα για την ταπεινή και υπάκουη συμπεριφορά τους, καθώς και για τον κόπο που καταβάλλουν μαζί τους στις καθημερινές εργασίες. Τα περιποιούνται με μεγάλη επιμέλεια, προσφέροντάς τους κατάλληλη τροφή και ξεκούραση.

Από τις κατσίκες, τα πρόβατα και τις κότες που εκτρέφονται στον Άθω, οι μοναχοί καλύπτουν ανάγκες που σχετίζονται με την τροφή και τη διαβίωσή τους. Βρίσκονται έτσι σε καθημερινή επαφή με τα ζώα.

Εκτός βέβαια από τις εργασίες και την πρακτική συμμετοχή των ζώων στην αγιορείτικη κοινωνία, οι  μοναχοί τα έχουν ως συντροφιά και ως συνοδοιπόρους στην ασκητική τους ζωή. Η ταπεινότητα και η ηρεμία τους αποτελεί παράδειγμα για τους ασκητές, που επιδιώκουν να μιμηθούν τη γαλήνια και σιωπηλή ύπαρξή τους.

Ποια είναι η θεολογική θεώρηση της σχέσης του ανθρώπου με τα ζώα;

Όσον αφορά τη θεολογική θεώρηση της σχέσης του ανθρώπου με τα ζώα, αυτή προκύπτει από τις γραφές, τις αφηγήσεις της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, καθώς και από τις αναφορές των αγίων πατέρων της εκκλησίας μας.

Η σχέση του ανθρώπου με τα ζώα ορίζεται αρχικά κατά τη δημιουργία του κόσμου. Σύμφωνα με το βιβλίο της Γενέσεως, ο Θεός ευλογεί τον άνθρωπο λέγοντας:

“...αὐξάνεσθε καὶ πληθύνεσθε καὶ πληρώσατε τὴν γῆν καὶ κατακυριεύσατε αὐτῆς καὶ ἄρχετε τῶν ἰχθύων τῆς θαλάσσης καὶ τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ καὶ πάντων τῶν κτηνῶν καὶ πάσης τῆς γῆς καὶ πάντων τῶν ἑρπετῶν τῶν ἑρπόντων ἐπὶ τῆς γῆς” (Γεν. 1, 28)

Έτσι, ο άνθρωπος αναδεικνύεται ως κυρίαρχος της φύσης, γεγονός που συχνά παρεξηγείται ενταγμένο σε ένα μη θεολογικό πλαίσιο. Ακόμη περισσότερο, ο άνθρωπος αναγνωρίζεται ως συμμέτοχος στο γεγονός της γενέσεως, αφού του παραχωρείται η δύναμη της ονοματοθεσίας των ζωντανών του κόσμου.

“...καὶ ἔπλασεν ὁ Θεὸς ἔτι ἐκ τῆς γῆς πάντα τὰ θηρία τοῦ ἀγροῦ καὶ πάντα τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ καὶ ἤγαγεν αὐτὰ πρὸς τὸν Ἀδάμ, ἰδεῖν τί καλέσει αὐτά. καὶ πᾶν ὃ ἐὰν ἐκάλεσεν αὐτὸ Ἀδὰμ ψυχὴν ζῶσαν, τοῦτο ὄνομα αὐτῷ” (Γεν. 2, 19)

Η σχέση του ανθρώπου με τα έμβια όντα είναι έως τότε μια σχέση ιεραρχημένη αλλά αγαπητική. Ο άνθρωπος εμφανίζεται ως κυβερνήτης της πλάσης, υπό το πρίσμα της οντολογικής του σύνδεσης με τον Θεό-πατέρα, η χάρις του οποίου διαπνέει κάθε ον της δημιουργίας. Το ρήγμα ανάμεσα στον άνθρωπο και τα ζώα αποτελεί απότοκο του προπατορικού αμαρτήματος και της πτώσης.

“...τα θηρία και πάντα τα ζώα της γης γυμνωθέντα τούτον της πρώτης θεασάμενα δόξης καταφρονήσαντα αυτού, ετραχύνθησαν άπαντα ευθύς κατ' αυτού” (Άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος, Λόγοι Ηθικοί, 1,2, Sources Chretienes 122, σελ. 190)

Καταπατώντας την εντολή του Θεού, ο άνθρωπος μετέβαλε την οντολογία του ίδιου, όπως και όλης της πλάσης. Η φύση εξέπεσε στη φθορά. Όπως έλεγε ο Άγιος Παΐσιος:

“Μέσα στον Παράδεισο τα ζώα αισθάνονταν την ευωδία της Χάριτος και αναγνώριζαν τον Αδάμ για αφέντη τους. Μετά την παράβαση όμως βγήκαν και αυτά από τον Παράδεισο, χωρίς να φταίνε, και δεν αναγνώριζαν τον Αδάμ για αφεντικό τους, αλλά ορμούσαν να τον ξεσχίσουν. Ήταν σαν να του έλεγαν: “Είσαι κακός. Δεν είσαι αφεντικό μας”

Ωστόσο, η θεία ενανθρώπιση, η κάθοδος στον Άδη και η ανάσταση του Χριστού, διάνοιξαν για τον άνθρωπο μια καινούρια προοπτική συσχετισμού και αλληλεπίδρασης με κάθε ον. Αν και η αγαπητική συναναστροφή του ανθρώπου με τα ζώα δεν εκλείπει από την Παλαιά Διαθήκη (αρκεί να θυμηθούμε τον Νώε και την Κιβωτό), στο πλαίσιο της σωτηρίας του ο άνθρωπος αποκαθιστά εκ νέου το ρήγμα μεταξύ της θείας χάρης και της δικής του υπόστασης. Έτσι, προσεγγίζει το ζωικό βασίλειο με τη μετοχή της θεϊκής παρουσίας. Τον βλέπουμε να θεραπεύει και να ηρεμεί τα ζώα που πλησιάζει στο όνομα του Κυρίου Ιησού Χριστού, ενώ εκείνα τον προστατεύουν, τον υπηρετούν, τον ευγνωμονούν, θρηνούν για τον θάνατό του, του μιλούν και συμπροσεύχονται μαζί του.

Αγιορείτες άγιοι και ζώα

Παραδείγματα της προπτωτικής σχέσης του ανθρώπου με τα ζώα βρίσκουμε στους βίους πλήθους αγίων και αγιορειτών πατέρων.

Ο ίδιος ο Άγιος Παΐσιος ανέφερε ως παράδειγμα τον Γέροντα Θεοφύλακτο από τη Σκήτη του Αγίου Βασιλείου. Ο τελευταίος αγαπούσε βαθιά τα ζώα και είχε γίνει προστάτης τους. Αυτά κατέφευγαν στην καλύβη του ζητώντας βοήθεια όταν πεινούσαν ή όταν ήταν χτυπημένα. Ο γέροντας επικοινωνούσε ειλικρινά μαζί τους, τα εξέταζε και τα φρόντιζε σαν γιατρός.

Υπάρχουν, βέβαια, πολλά ακόμη παραδείγματα αγιορειτών αγίων που ειρήνευαν τα ζώα και που συνυπήρχαν μαζί τους προσευχητικά. Ο Άγιος Ιωάννης Κουκουζέλης παρέσυρε ένα ολόκληρο κοπάδι στην προσευχή του, καθώς τα ζώα σταμάτησαν να βόσκουν και μαζεύτηκαν γύρω του τη στιγμή που εκείνος υμνούσε και δοξολογούσε τον Κύριο.

Σύμφωνα με μια άλλη αφήγηση, ο Όσιος Ακάκιος ο Καυσοκαλυβίτης παρηγορήθηκε από ένα πουλί, που βλέποντάς τον λυπημένο στάθηκε κοντά του και επέμενε να κελαηδάει συμπαραστεκόμενο στη θλίψη του.

Αντίστοιχα γεγονότα και αφηγήσεις υπάρχουν στους βίους των περισσότερων ιερών προσώπων της εκκλησίας μας, καθώς η χάρις που τα περιέβαλλε κατέστησε ικανή την αδιαμεσολάβητη επικοινωνία τους με το ζωικό βασίλειο.