Η εικόνα της Παναγίας Τριχερούσας είναι στενά συνδεδεμένη με την πνευματική ζωή της Σερβικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Ο Άγιος Σάββας, ο πρώτος Αρχιεπίσκοπος της Σερβίας και ιδρυτής της Ιεράς Μονής Χιλανδαρίου, έφερε την εικόνα ως ευλογία από την Ιερουσαλήμ στην ορθόδοξη πατρίδα του.
Η εικόνα συνδέεται με το θαύμα της θεραπείας και αποκατάστασης του δεξιού χεριού του Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού. Όταν ο Άγιος υπηρέτησε ως πρώτος σύμβουλος στη Δαμασκό, καταδικάστηκε από τον εικονομάχο αυτοκράτορα Λέοντα Γ΄ ως προδότης. Για να τιμωρηθεί, ο χαλίφης διέταξε να του κόψουν το δεξί του χέρι. Ο Άγιος Ιωάννης έπεσε στα γόνατα μπροστά από την εικόνα της Παναγίας και ακούμπησε το πληγωμένο του χέρι ζητώντας βοήθεια. Καθώς προσευχόταν, αποκοιμήθηκε. Η Υπεραγία Θεοτόκος εμφανίστηκε στο όνειρό του και του ανήγγειλε πως θεραπεύτηκε.
Σε ένδειξη ευγνωμοσύνης, ο Άγιος Ιωάννης έφτιαξε ένα ομοίωμα παλάμης από ασήμι και το τοποθέτησε κάτω από το δεξί χέρι της Θεομήτορος. Αυτός είναι ο λόγος που σήμερα υπάρχουν τρία χέρια στην εικόνα, δίνοντάς της τον τίτλο «Τριχερούσα». Όταν ο χαλίφης είδε το θαύμα, συνειδητοποίησε την αδικία, τη σκληρότητα της τιμωρίας και θέλησε να επαναφέρει τον Άγιο Ιωάννη στη θέση του πρώτου συμβούλου. Ωστόσο, ο εκείνος προτίμησε να γίνει μοναχός και αποσύρθηκε στη Λαύρα του Αγίου Σάββα στα Ιεροσόλυμα, παίρνοντας μαζί του την εικόνα ως οικογενειακό κειμήλιο. Από εκεί ο Άγιος Σάββας πήρε αργότερα την εικόνα και τη μετέφερε στη Σερβία, όπου παρέμεινε μέχρι τον 14ο αιώνα.
Κατά τη διάρκεια μιας στρατιωτικής εκστρατείας, ο βασιλιάς των Σέρβων έστειλε την εικόνα στους στρατιώτες που βρίσκονταν στο πεδίο της μάχης. Ωστόσο, εκείνη εξαφανίστηκε και αργότερα φανερώθηκε ως εκ θαύματος στο Άγιον Όρος, έξω από τα τείχη της Μονής Χιλανδαρίου. Οι μοναχοί καλωσόρισαν την ιερή εικόνα και με μεγάλες τιμές την τοποθέτησαν στο Καθολικό. Κάποτε, όταν το μοναστήρι χρειάστηκε να εκλέξει νέο ηγούμενο, η εικόνα της Παναγίας μετατοπίστηκε στη θέση του ηγουμένου. Οι μοναχοί πίστεψαν πως το είχε κάνει κάποιος από τους αδελφούς και επανατοποθέτησαν την εικόνα στη θέση της. Όταν αυτό συνέβη για δεύτερη και στη συνέχεια για τρίτη φορά, όλοι συνειδητοποίησαν πως ήταν θέλημα της ίδιας της Παναγίας να παραμείνει εκεί και να διοικεί η ίδια το μοναστήρι.
Κάθε χρόνο, στην εορτή των Θεοφανείων, η εικόνα της Παναγίας μεταφέρεται στον νάρθηκα του Καθολικού. Στις 12 Ιουλίου τελείται ολονύκτια αγρυπνία προς τιμήν της ιερής εικόνας, ως ανάμνηση της άφιξής της στο μοναστήρι.
Η Παναγία απεικονίζεται να κρατά τον Χριστό στο δεξί της χέρι, σύμφωνα με τον εικονογραφικό τύπο της Παναγίας Οδηγήτριας. Το ασημένιο πλαίσιο δημιουργήθηκε το 1862, έχει επιχρυσωθεί και είναι διακοσμημένο με πολύτιμους λίθους. Αφήνει ακάλυπτα μόνο τα πρόσωπα και τα χέρια των μορφών. Γύρω της είναι τοποθετημένα πολυάριθμα αφιερώματα, μεταξύ των οποίων υπάρχουν και αρχαία νομίσματα.
Σύμφωνα με την παράδοση, η εικόνα δημιουργήθηκε από τον ίδιο τον Ευαγγελιστή Λουκά. Στο κάτω μέρος της υπάρχει επιγραφή στην παλαιά εκκλησιαστική σλαβονική γλώσσα που αναφέρει: «Στην υγεία της Παρασκευής, του Μιχαήλ, της Ελένης, του Ιωάννη και των παιδιών τους. Της Ναδέσδα, του Νικόλα και των παιδιών τους. Της Μαρίας, της Όλγας, της Ναταλίας και των συγγενών τους».
Η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Τριχερούσας ήταν ιδιαίτερα αγαπητή από τον σλαβικό ορθόδοξο χριστιανισμό. Υπάρχουν πολλά αντίγραφά της, τα περισσότερα από τα οποία ακολουθούν πιστά τον ίδιο εικονογραφικό τύπο, εκφράζοντας την ευλάβειά τους απέναντι στο πρωτότυπο.
Η παλαιότερη εικόνα της Παναγίας Τριχερούσας, που δημιουργήθηκε εκτός του Αγίου Όρους, έγινε το 1340 με εντολή μιας μοναχής στο χωριό Καράν. Ακόμη, στο μοναστήρι της Παναγίας Οδηγήτριας στην Κρήτη υπάρχει τοιχογραφία με την αναπαράσταση της Παναγίας Τριχερούσας, η οποία χρονολογείται από τον 14ο αιώνα. Η μόνη διαφορά από το πρωτότυπο είναι ότι στην τοιχογραφία η Παναγία κρατάει τον μικρό Ιησού στο αριστερό της χέρι.
Στον προσκυνητάρι που είναι τοποθετημένο εκεί όπου βρέθηκε η θαυματουργή εικόνα, έξω από τα τείχη της Ιεράς Μονής Χιλανδαρίου, υπάρχει τοιχογραφία της Θεοτόκου Τριχερούσας από το 1809. Η εικαστική αναπαράσταση συνοδεύεται από επιγραφές που αφηγούνται θρύλους σχετικούς με την εικόνα, στα ελληνικά και στα σλαβικά. Δεξιά από την τοιχογραφία αναπαριστάται ο Άγιος Συμεών, ενώ αριστερά ο Άγιος Σάββας, καθώς και ορισμένες σκηνές από τη ζωή του Αγίου Ιωάννη του Δαμασκηνού, συμπεριλαμβανομένης της αποκοπής του χεριού του. Τέλος, υπάρχουν σκηνές με τους μοναχούς που υποδέχονται και χαιρετούν την εικόνα της Υπεραγίας Θεοτόκου.
Κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας, η εικόνα της Τριχερούσας λατρεύτηκε ιδιαίτερα από τους χριστιανούς. Αυτό επιβεβαιώνεται από τον μεγάλο αριθμό φορητών εικόνων που σώζονται από τον 17ο, 18ο και 19ο αιώνα, στο Άγιο Όρος αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα, στη μεσαιωνική Σερβία, στη Βουλγαρία, στη Ρουμανία, στη Ρωσία και σε ιδιωτικές συλλογές.
Η Παναγία Τριχερούσα είναι μια εικόνα διπλής όψης. Στην πίσω πλευρά της απεικονίζεται ο Άγιος Νικόλαος. Πρόκειται για μια ολόσωμη απεικόνιση, όπου ο Άγιος είναι ντυμένος με καστανόχρωμα άμφια και ωμοφόριο με συμβολική γραφή που δηλώνει: «Το Φως του Χριστού φωτίζει τους πάντες».
Εικονογραφικά, η εικόνα ακολουθεί τον καθιερωμένο τύπο αναπαράστασης του Αγίου Νικολάου, με τη διαφορά πως στην εικόνα δεν εμφανίζονται ο Χριστός και η Παναγία, οι οποίοι συνήθως είναι τοποθετημένοι εκατέρωθεν της κεφαλής του Αγίου κρατώντας στα χέρια τους το Ευαγγέλιο και το ωμοφόριο.
