Τα κόλλυβα στην ορθόδοξη χριστιανική παράδοση της εκκλησίας

Τα κόλλυβα αποτελούν μία από τις παλαιότερες παραδόσεις του ορθόδοξου χριστιανισμού. Παρασκευάζονται κυρίως στα μνημόσυνα και τα Ψυχοσάββατα, ως προσφορά και τιμή στη μνήμη των κεκοιμημένων. Πρόκειται για ένα έθιμο που με μικρές παραλλαγές διατηρείται ήδη από την αρχαία Ελλάδα και τους πρώτους χρόνους της χριστιανικής θρησκείας. Συνδέεται με την ελπίδα της ανάστασης και τη μνήμη των κεκοιμημένων. Παρακάτω θα αναφερθούμε στην ιστορική προέλευση, τον συμβολισμό και τη διαδικασία παρασκευής των κολλύβων.

Ιστορική Προέλευση

Η συγκεκριμένη παράδοση έχει τις ρίζες της στις αρχαίες ελληνικές και ρωμαϊκές θρησκευτικές πρακτικές. Ήδη από τα αρχαία χρόνια, το σιτάρι, ως ένα από τα σπουδαιότερα αγαθά που διέθετε ο άνθρωπος, προσφερόταν συχνά στους θεούς. Μέσα από τη χριστιανική παράδοση απέκτησε νέο συμβολισμό και πλούσιο θεολογικό χαρακτήρα. Το έθιμο εντάχθηκε στις ορθόδοξες λατρευτικές πρακτικές και αποκρυσταλλώθηκε ως σύμβολο της ανάστασης των νεκρών. Τα κόλλυβα αποτελούν κάτι περισσότερο από ένα παραδοσιακό έδεσμα. Είναι μια αναφορά στην αθανασία της ψυχής και την πίστη του ανθρώπου στη δευτέρα παρουσία.

Όσον αφορά τη λέξη «κόλλυβο», αυτή προέρχεται από το αρχαιοελληνικό "κόλλυβος", που σήμαινε μικρό νόμισμα ή σπόρος σιταριού. Οι αρχαίοι Έλληνες κατά τη γιορτή των Ανθεστηρίων συνήθιζαν να μοιράζουν ένα μείγμα καρπών προς τιμήν των νεκρών τους. Έτσι, η σύνδεση του σιταριού με τη μνήμη των κεκοιμημένων είχε ήδη γίνει προτού εξαπλωθεί ο χριστιανισμός.

Κατά τα πρώτα χρόνια της νέας θρησκείας, μοιράζονταν, μεταξύ άλλων, νομίσματα, ως ελεημοσύνη. Στην πορεία η αρχαιοελληνική και η ορθόδοξη χριστιανική παράδοση οδήγησαν στη διαμόρφωση του εθίμου όπως το γνωρίζουμε και το τελούμε έως σήμερα.

Θεολογική ερμηνεία

Τα κόλλυβα παράγονται από βρασμένο σιτάρι, το οποίο συμβολίζει το σώμα του κεκοιμημένου. Όπως βράζονται και μαραίνονται, έτσι και ο άνθρωπος φθείρεται κατά τη διάρκεια της ζωής, υποκύπτοντας στους νόμους που διέπουν τη θνητή του ύπαρξη. Από την άλλη, το σιτάρι αποτελεί έναν πολύτιμο καρπό, που όταν σπείρεται στη γη πληθαίνει και θρέφει τον άνθρωπο καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Συμβολίζει έτσι τη θυσία και την υπακοή, που φέρνει μετά πλούσιους καρπούς και πνευματική ευωδία. Τα κόλλυβα αντιπροσωπεύουν, έτσι, την ελπίδα της ανάστασης.

Ο ίδιος ο Χριστός αναφερόμενος στο σιτάρι και παρομοιάζοντας τον εαυτό του με τον συγκεκριμένο καρπό είπε:

«…εάν ο κόκκος του σίτου μη αποθάνη, αυτός μόνος μένει· εάν δε αποθάνη, πολύν καρπόν φέρει» (Ιω. 12:24)

Θυσιάστηκε, έτσι, σαν κόκκος σιταριού, σπέρνοντας την πίστη στις καρδιές των ανθρώπων.

Το σιτάρι, ως κύριο συστατικό των κολλύβων, συμβολίζει τη ζωή που έρχεται μετά τον θάνατο, καθώς ο σπόρος, όταν φυτεύεται και «πεθαίνει», δίνει νέα ζωή φυτρώνοντας. Αυτός ο κύκλος ζωής και θανάτου αποτελεί θεμέλιο της ορθόδοξης χριστιανικής θρησκείας και της εσχατολογικής προοπτικής του δόγματος.

Υλικά και συμβολισμός

Συχνά υποστηρίζεται πως τα υλικά από τα οποία παράγονται τα κόλλυβα θα πρέπει να είναι εννέα, όσες και οι τάξεις των Αγγέλων. Ακόμη, το κάθε υλικό έχει τον δικό του συμβολισμό. Συγκεκριμένα:

1. Σιτάρι: συμβολίζει τη ζωή και την ανάσταση. Η διαδικασία της σποράς και της βλάστησης αντιπροσωπεύει την ελπίδα για ανάσταση και αιώνια ζωή
2. Τρίμμα από στραγάλια ή φρυγανιά ή αλεύρι: συμβολίζει το ελαφρύ χώμα που σκεπάζει το σώμα του κεκοιμημένου
3. Ζάχαρη: συμβολίζει την γλυκύτητα του Παραδείσου και την ελπίδα ότι οι κεκοιμημένοι θα αναπαυθούν ειρηνικά στην αιώνια ζωή
4. Ρόδι: χρησιμοποιείται για τον στολισμό των κολλύβων και θεωρείται σύμβολο ευημερίας του νεκρού, ενώ τα πολλά μικρά σπόρια του καρπού αντιπροσωπεύουν την κοινότητα των ζώντων και των κεκοιμημένων που παραμένουν ενωμένοι κάτω από το πρόσωπο του Ιησού Χριστού
5. Σταφίδες: συμβολίζουν τον Χριστό που είναι η άμπελος
6. Καρύδια και αμύγδαλα: συμβολίζουν την ποικιλία της ζωής και την αναγέννηση. Ακόμη, θεωρούνται σημάδι ευλογίας
7. Κανέλα και άλλα μπαχαρικά: δίνουν άρωμα, το οποίο συμβολίζει την ευωδία της χριστιανικής πνευματικής ζωής και την ευλογία που τη συνοδεύει κατά την κοίμηση του ανθρώπου
8. Μαϊντανός (ή δυόσμος): αποτελεί μια ευχή για ανάπαυση του νεκρού “εν τόπω χλοερώ”
9. Σταυρός (με ζάχαρη ή κουφέτα): σχηματίζεται συνήθως στην επιφάνεια του κολλύβου, συμβολίζοντας τη νίκη της ζωής επί του θανάτου και την ελπίδα της ανάστασης.

Πώς διακοσμούμαι τα κόλλυβα;

Όπως προαναφέρθηκε, τα κόλλυβα διακοσμούνται με διάφορους τρόπους. Ο κάθε πιστός μεταχειρίζεται τα υλικά όπως ο ίδιος επιθυμεί, εκφράζοντας την ειλικρινή του πίστη, αφοσίωση και σεβασμό στην παράδοση της εκκλησίας. Έτσι, εντός ενός ορισμένου θρησκευτικού πλαισίου, η επιφάνεια των κολλύβων διακοσμείται από διάφορα σύμβολα και σχέδια.

Το πιο συχνό είναι το σύμβολο του σταυρού, που δημιουργείται με σταφίδες, αμύγδαλα, καρύδια κ.ά. Μεταξύ άλλων, χρησιμοποιούνται σφραγίδες για κόλλυβα, οι οποίες επιτρέπουν τον περίτεχνο σχηματισμό ενός σταυρού, της μορφής κάποιου συγκεκριμένου αγίου, της Θεοτόκου, του Χριστού κ.τ.λ. Οι σφραγίδες αποτελούν ένα ιδιαίτερα βοηθητικό εργαλείο όταν ο πιστός επιθυμεί με το κόλλυβο να τιμήσει κάποιο άγιο πρόσωπο της εκκλησίας μας.

Σφραγίδες για κόλλυβα μπορείτε να βρείτε εδώ.

Πότε μοιράζουμε κόλλυβα;

Τα κόλλυβα προσφέρονται κατά τα μνημόσυνα και τα Ψυχοσάββατα. Στην τελετή του μνημοσύνου συμβάλλουν ως προσφορά και τιμή για ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, ενώ τα Ψυχοσάββατα προσφέρονται ως δώρο και προσευχή για τις ψυχές όλων των κεκοιμημένων, των οικείων και αγνώστων προσώπων.

Η παρασκευή των κολλύβων στη λαϊκή παράδοση

Η παρασκευή των κολλύβων γίνεται με μεγάλη ευλάβεια και αποτελεί μια προσευχητική διαδικασία. Συνήθως, αρχίζει με τον βρασμό του σιταριού, το οποίο στη συνέχεια στεγνώνεται και αναμειγνύεται με τα υπόλοιπα συστατικά. Σε πολλές περιοχές του ελλαδικού χώρου, οι άνθρωποι μαζεύονται για να φτιάξουν όλοι μαζί τα κόλλυβα, στηρίζοντας την οικογένεια που θρηνεί και παρακαλώντας από κοινού τον Θεό για την ψυχή του κεκοιμημένου.

Τέλος, τα κόλλυβα προσφέρονται στην εκκλησία, όπου ο ιερέας τα ευλογεί, ζητώντας την ανάπαυση των ψυχών και τη συγχώρεση των αμαρτιών τους. Στο τέλος του μνημοσύνου μοιράζονται στους πιστούς.

Τα κόλλυβα είναι μια μορφή προσφοράς και ευλογίας. Η παρασκευή τους είναι για τους ανθρώπους μια ευκαιρία να εκφράσουν την αγάπη τους προς τα κεκοιμημένα αγαπημένα τους πρόσωπα και την πίστη τους στην αιώνια ζωή. Ακόμη, διατηρούν έτσι ζωντανή τη μνήμη των νεκρών τους. Η εκκλησία υπενθυμίζει με το έθιμο αυτό την έννοια της ανάστασης και την ελπίδα στην αιώνια ζωή, γεφυρώνει το παρόν με την αιωνιότητα και την πίστη στη σωτηρία του ανθρώπου.