Οι σπουδαιότεροι αγιογράφοι του Αγίου Όρους

Το Άγιον Όρος αποτέλεσε για πολλούς αιώνες θεματοφύλακα της βυζαντινής εικονογραφικής παράδοσης. Τα έργα που φυλάσσονται σήμερα στις μονές, καθώς και οι τοιχογραφίες απαράμιλλου κάλλους που κοσμούν τους ναούς του Άθω, θεωρούνται σπουδαία κειμήλια της παγκόσμιας πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Η τέχνη της αγιογραφίας βρήκε πρόσφορο έδαφος και άνθισε στον ιερό αυτόν τόπο, που πάντοτε φιλοξενούσε και ακόμη σήμερα υποδέχεται σπουδαίους καλλιτέχνες της ορθόδοξης χριστιανικής εικονογραφικής τέχνης.

Η επιρροή της αγιορείτικης τέχνης στους νεώτερους αγιογράφους

Κατά τις αρχές του 20ου αιώνα η βυζαντινή εικονογραφική τέχνη και ο βυζαντινός πολιτισμός γενικότερα, επανανακαλύφθηκαν τόσο από τους ιστορικούς και τους μελετητές, όσο και από την καλλιτεχνική κοινότητα, που ερχόταν στον Άθω για να εκπαιδευτεί μέσα από τα έργα των μεγαλύτερων βυζαντινών και μεταβυζαντινών αγιογράφων. Μεταξύ άλλων, ο Φώτης Κόντογλου, ο Σπύρος Παπαλουκάς και άλλες εμβληματικές προσωπικότητες της νεοελληνικής τέχνης, ταξίδεψαν επανειλημμένως στην Αθωνική πολιτεία, όπου και παρέμειναν για μεγάλα χρονικά διαστήματα, αντιγράφοντας έργα των σπουδαίων εικονογράφων προπατόρων τους.

Ποιοι ήταν οι αγιογράφοι των αγιορείτικων μονών;

Μερικοί από τους σημαντικότερους αγιογράφους όλων των εποχών ήταν ο Πανσέληνος, ο Θεοφάνης ο Κρης και ο Φράγκος Κατελάνος. Τα τρία αυτά πρόσωπα, ζώντας σε διαφορετικές περιόδους και αναπτύσσοντας ο καθένας το δικό του προσωπικό ύφος, σφράγισαν με την τέχνη τους την αγιορείτικη παράδοση. Με το συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη βυζαντινή αγιογραφία, όλο και περισσότεροι νέοι ταξίδευαν στον Άθω θέλοντας να ανακαλύψουν τα έργα των τριών αυτών δασκάλων, να τα θαυμάσουν και να διδαχθούν από αυτά δημιουργώντας τα δικά τους αντίγραφα.

Αγιογράφοι Αγίου Όρους

Ποιος ήταν ο Πανσέληνος;

Ο Πανσέληνος, ένα από τα διασημότερα ονόματα της βυζαντινής εικονογραφικής παράδοσης, ήταν ο άνθρωπος που φιλοτέχνησε τις τοιχογραφίες του Πρωτάτου του Αγίου Όρους. Η ταυτότητά του, βέβαια, αμφισβητείται. Γνωρίζουμε πως έζησε και δραστηριοποιήθηκε κατά τον 13^ο-14^ο αιώνα στη Θεσσαλονίκη αποτελώντας έναν από τους κορυφαίους αγιογράφους όλων των εποχών. Μάλιστα, ο Φώτης Κόντογλου αναφέρει πως ο Πανσέληνος αποτέλεσε μια «καλλιτεχνική μορφή ασυνήθους δυνάμεως» (Φώτης Κόντογλου, «Πανσέληνος», στο: Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη, τ. 10, Ελευθερουδάκης, Αθήνα, 1927, σ. 410). Θεωρείται ο βασικός εκπρόσωπος της μακεδονικής σχολής που επικράτησε στην περιοχή κατά την υστεροβυζαντινή περίοδο της παλαιολόγειας δυναστείας. Σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του π. Κοσμά Σιμωνοπετρίτη, ο Πανσέληνος ταυτίζεται με τον Ιωάννη Αστραπά, γιο του Ευτύχιου και αδερφό του Μιχαήλ Αστραπά, γνωστών αγιογράφων της εποχής (π. Κοσμάς Σιμωνοπετρίτης, «Ποιος ήταν ο Πανσέληνος; Η ταυτότητα του καλλιτέχνη του Πρωτάτου και ο καθορισμός των συνθηκών και του χρόνου της αγιογράφησης», 6^ο Διεθνές Επιστημονικό Εργαστήριο Αγιορειτικής Εστίας, Αγιορειτική Εστία, Θεσσαλονίκη 2022).

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της τεχνοτροπίας του είναι η ποικιλία των χρωμάτων, που δημιουργεί ένα υποβλητικό και υπερβατικό αποτέλεσμα. Ιδιαίτερα ξεχωρίζει η σκούρα γαλάζια απόχρωση που χρησιμοποιείται ευρύτατα στον κάμπο των αγιογραφιών. Τα φωτοστέφανα των αγίων αγκαλιάζουν τα πρόσωπά τους, ενώ μια κόκκινη και άσπρη ζώνη τα οριοθετεί διαχωρίζοντάς τα από το φόντο και εντείνοντας την αίσθηση της λάμψης. Όσον αφορά τις μορφές, αυτές είναι αυστηρές εκφραστικά. Η στάση των σωμάτων, οι κινήσεις και οι χειρονομίες τους είναι εξίσου λιτές.

Ο Θεοφάνης Στρελίτζας Μπαθάς ή αλλιώς Θεοφάνης ο Κρης

Όπως δηλώνει και το όνομά του, ο Θεοφάνης καταγόταν από την Κρήτη, έζησε τον 16^ο αιώνα και αποτέλεσε έναν από τους κύριους εκφραστές της κρητικής σχολής. Βρέθηκε στο Άγιον Όρος το 1535, όταν και αγιογράφησε το Καθολικό της Μονής Μεγίστης Λαύρας. Η τεχνοτροπία και οι εικονογραφικοί του τύποι ανταποκρίνονται στα πρότυπα της κρητικής σχολής την οποία εκπροσωπεί. Στο έργο του εντοπίζονται, ακόμη, επιρροές από τους εικονογραφικούς τύπους της δυτικής τέχνης, η οποία άλλωστε ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, όπου είχε μαθητεύσει.

Όσον αφορά τα τεχνοτροπικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά της τέχνης του, αυτή διακατέχεται από λιτότητα αφήγησης και έντονο ρυθμό. Οι συνθέσεις του έχουν γεωμετρία, οι μορφές παρατάσσονται συμμετρικά, ενώ οι στάσεις τους μοιάζουν να αλληλοσυμπληρώνονται δημιουργώντας ένα ισχυρό αποτέλεσμα. Όσον αφορά τα χρώματα, υπάρχουν ποικίλες εναλλαγές και συνδυασμοί. Οι γραμμές είναι απαλές και η φωτοσκίαση λιτή και γραμμική.

Ο Φράγκος Κατελάνος

Τέλος, θα αναφερθούμε στον Φράγκο Κατελάνο, ο οποίος το 1560 φιλοτέχνησε το παρεκκλήσι του Αγίου Νικολάου της Μονής Μεγίστης Λαύρας. Ο Κατελάνος αποτέλεσε άλλον έναν αγιογράφο του καβαλέτου που κατάφερε να ανταπεξέλθει άριστα στην τοιχογραφία και την τεχνική του φρέσκου. Έχει πολλές επιρροές από την παλαιολόγεια και την ιταλική τέχνη ενώ παράλληλα θεωρείται ένας «αντι-κλασσικός» αγιογράφος, όσον αφορά τη σχέση του με την κρητική ζωγραφική. Συγκεκριμένα, οι μορφές του είναι λεπτεπίλεπτες, τα πρόσωπα νεανικά και γεμάτα φως, ενώ οι αναπαραστάσεις του πολυπρόσωπες. Μάλιστα, σε συνδυασμό με τα αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά στοιχεία δημιουργείται η εντύπωση μιας πυκνής και μεστής σύνθεσης που δεν αφήνει καθόλου κενό χώρο. Σε αντίθεση με την κρητική παράδοση, ο Φράγκος Κατελάνος επηρεάζεται από την ιταλική ζωγραφική και αντί για ήπια και λιτά χρώματα επιλέγει έντονους τόνους, πιο πλούσιους και πιο φωτεινούς. Επιπλέον, επιλέγει μαλακά και διακριτικά περιγράμματα.

Συμπερασματικά

Οι τρεις αυτές καλλιτεχνικές προσωπικότητες διαμόρφωσαν την τέχνη του Άθω, αγιογραφώντας μερικούς από τους σημαντικότερους ναούς και παρεκκλήσια της αγιορείτικης πολιτείας. Το ταλέντο τους ανανέωσε τη βυζαντινή εικονογραφία και ανέδειξε τον εκφραστικό της πλούτο. Ακόμη σήμερα επιστρέφουμε στα δικά τους έργα μελετώντας τα και αναζητώντας απαντήσεις στα σύγχρονα ερευνητικά ερωτήματα.

Αγαπητοί αδελφοί, επισκεφθείτε το ηλεκτρονικό μας κατάστημα και προμηθευτείτε εικόνες, παραδοσιακά προϊόντα και κομποσκοίνια που πλέκουν οι αγιορείτες μοναχοί στο εργόχειρό τους.

Είθε ο Κύριος, δια των προσευχών της προστάτιδός μας Υπεραγίας Θεοτόκου, να ευλογεί εσάς, την οικογένειά σας και όλους σας τους αγαπημένους!