Πατερικές διδαχές για μια ζωή αταραξίας

Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει στη διάθεσή του πλήθος πρακτικών και θεωρητικών εργαλείων που εξυπηρετούν την ευημερία και διαφυλάσσουν την επιβίωσή του. Ωστόσο, όσο περισσότερες ανέσεις διαθέτουμε, τόσο η σύγχρονη καθημερινότητα μοιάζει να κυριεύεται από αγωνία και φόβο. Συχνά το άγχος και η κατάθλιψη φτάνουν να χαρακτηρίζονται ως «ψυχικές πανδημίες», δηλώνοντας έτσι τη συχνότητα και την ένταση με την οποία εμφανίζονται στη ζωή του σύγχρονου ανθρώπου.

Η αγωνία και η εγρήγορση του νου, που προσπαθεί να προβλέψει καταστάσεις ή να ανταποκριθεί στις παρούσες συνθήκες, αποτελούν, βέβαια, φυσιολογικές διεργασίες από τις οποίες ο άνθρωπος δεν μπορεί, ούτε και χρειάζεται απαραιτήτως, να απαλλαγεί. Επιπλέον, η στάση του καθενός απέναντι στο άγχος μπορεί να επηρεάζεται από βιολογικούς παράγοντες, που πιθανόν δεν εμπίπτουν στον συνειδητό έλεγχο του ατόμου. Η επιστήμη της ψυχολογίας προσφέρει σημαντική υποστήριξη και εκπαιδεύει τον σύγχρονο άνθρωπο σε τεχνικές επεξεργασίας των ασυνείδητων διεργασιών που περιορίζουν την αντίληψή του και τον δεσμεύουν σε φοβικές προσεγγίσεις της πραγματικότητας.

Ωστόσο, το άγχος, σύμφωνα με τους Πατέρες της Εκκλησίας, δεν είναι απλώς ένα ψυχολογικό φαινόμενο. Διαθέτει ρίζες πνευματικές που σχετίζονται με την κοσμοαντίληψη του ατόμου, την υπαρξιακή του αγωνία και τη συσχέτιση της υπόστασής του με τον Θεό-πατέρα. Η ορθόδοξη πατερική θεολογία προσφέρει μια πλούσια και βαθιά ανάλυση του άγχους, το οποίο αναγνωρίζεται ως ένα από τα πιο κοινά ψυχικά και πνευματικά προβλήματα της ανθρώπινης φύσης.

Η πηγή του άγχους του σύγχρονου ανθρώπου

Ως κύρια πηγή της αγωνίας του σύγχρονου ανθρώπου αναφέρεται συχνά η ανάγκη του για έλεγχο και επιβολή. Το άτομο, έχοντας μεγαλώσει μέσα σε μια πολλά υποσχόμενη κοινωνία, έχοντας αστείρευτες δυνατότητες βελτίωσης της ζωής του και απειράριθμες επιλογές, καλλιεργεί συχνά την απαίτηση να ορίζει τις καταστάσεις και τις συνθήκες γύρω του. Αν και μας παρέχονται αρκετά μέσα που εξυπηρετούν αυτόν τον σκοπό, ωστόσο η απόλυτη επίτευξή του παραμένει πρακτικά αδύνατη. Η θνητή υπόσταση του ανθρώπου και η τρεπτότητα που τη διέπει, μας καθιστούν όντα διαρκώς μεταβαλλόμενα, φθαρτά και πεπερασμένα.

Η πατερική θεολογία, διανθίζοντας την ανθρώπινη ευμετάβλητη ύπαρξη με την προοπτική της αγιοσύνης, προτείνει ένα πρότυπο ζωής λιγότερο εγωιστικό και απαιτητικό. Απαλλάσσει τον άνθρωπο από την ανάγκη του να καταδυναστεύει τη ζωή του και καλλιεργεί την ανοικτότητα στη μακαριότητα της θείας οικονομίας.

Η σωτήρια πίστη στην πρόνοια του Θεού

Όπως επισημαίνει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, το άγχος γεννιέται από την έλλειψη εμπιστοσύνης στην πρόνοια του Θεού. Όταν ο άνθρωπος προσπαθεί να στηριχθεί αποκλειστικά στις δικές του δυνάμεις και ικανότητες, έρχεται αναπόφευκτα αντιμέτωπος με τα όριά του και την απροσδιοριστία του μέλλοντος. Αντίθετα, όταν ο πιστός παραδίδεται στην αγάπη και την πρόνοια του Θεού, η ανησυχία του απαλύνεται αφού αναγνωρίζει πως η ζωή του βρίσκεται στα χέρια του Δημιουργού του.

Αν και η πρόταση για αταραξία δεν μοιάζει πάντοτε να είναι μια εύκολη επιλογή, η εκκλησία μας επαναλαμβάνει:

«…πάσαν την ζωήν ημών Χριστώ τω Θεώ παραθώμεθα.»

Και αλλού:

«Πάσαν νυν βιοτικήν αποθώμεθα μέριμναν.»

Παραθέτουμε, λοιπόν, τη ζωή μας στα χέρια του Χριστού. Εναποθέτουμε κάθε μέριμνά μας σε Εκείνον και απαλλασσόμαστε από το βάρος του απόλυτου ελέγχου, όπως και από την ευθύνη που αυτός συνεπάγεται. Όπως αναφέρει ο γέροντας Θαδδαίος της Βιτόβνιτσα:

«Συνειδητοποίησα ότι όλοι μας ανησυχούμε υπερβολικά για τον εαυτό μας, και πως μόνον εκείνος που αφήνει τα πάντα στο θέλημα του Θεού μπορεί να νιώσει αληθινά χαρούμενος, ελαφρύς και ειρηνευμένος. […] Πρέπει να μάθουμε να ελαφραίνουμε το βάρος των λογισμών που μας πιέζουν. Αμέσως μόλις νιώσουμε κάποιο βάρος, πρέπει να στραφούμε στον Κύριο και να του εμπιστευτούμε τις ανησυχίες μας, καθώς και τις ανησυχίες και φροντίδες των αγαπημένων μας. Πάντοτε ακουμπώ τα προβλήματά μου στον Κύριο, καθώς και τα προβλήματα όσων έρχονται σε μένα. Τα ακουμπώ στον Κύριο και στην Υπεραγία Θεοτόκο, και εκείνοι αναλαμβάνουν να τα κάνουν όλα. Όσο για μένα, πώς μπορώ να βοηθήσω άλλους όταν δεν μπορώ να βοηθήσω ούτε τον εαυτό μου;» (Από το βιβλίο: Οι λογισμοί καθορίζουν τη ζωή μας: Βίος και διδαχές του γέροντας Θαδδαίου της Βιτόβνιτσα, Αθήνα: Εν πλω, 2015)

Έτσι, ανήμποροι να ορίσουμε από μόνοι μας τον βίο και την ύπαρξή μας, αναφωνούμε στην καθημερινή προσευχή:

«Την πάσαν ελπίδα μου εις σε ανατίθημι, Μήτερ του Θεού, φύλαξον με υπό την σκέπην σου.»

Καταλαγιάζουν τότε οι αγωνίες και ο φόβος, που απαιτούν από εμάς τον έλεγχο των πάντων. Η θεία πρόνοια υποδέχεται τις προσευχές και την πίστη μας και, έχοντας πια την εξουσιοδότησή μας, δρα προς όφελος της ψυχής μας. Η βούληση του ατόμου αναπαύεται δείχνοντας εμπιστοσύνη στην βούληση του Θεού, που ως πατέρας αρπάζει το παιδί του και το βοηθά να αναπηδήσει πάνω και πέρα από τη φθορά.

Αν και το άγχος του σύγχρονου ανθρώπου έχει πιθανόν υπαρξιακές προεκτάσεις, που θα απαιτούσαν μια βαθιά θεολογική και δογματική ακόμη μελέτη του θέματος, εντούτοις η απόφαση για παραίτηση από έναν επίμονο, εγωιστικό και τελικά μάταιο διανοητικό μόχθο είναι πρωταρχικά σωτήρια.

Είθε η Υπεραγία Θεοτόκος να σκέπει και να φρουρεί τις ψυχές μας από τις αγωνίες και την ψυχική εξουθένωση του σύγχρονου τρόπου ζωής.