Σκήτη Αγίας Τριάδος (Καυσοκαλύβια)

Ιστορία και νεωτερικότητα

Περνώντας τον Άγιο Χριστοφόρο, έχουμε μια πανοραμική άποψη των Καυσοκαλυβίων. Το τοπωνύμιο συνδέεται με τον ονομαστό ησυχαστή όσιο Μάξιμο Καυσοκαλύβη.

Μπροστά βρίσκεται η βραχονησίδα Δασκαλειό, που συνδέεται με τον πατέρα Γαβριήλ, αναχωρητή που πέρασε όλη του τη ζωή εκεί. Η κάρα του με την επιγραφή «πάτερ Γαβριήλ ο Δασκαλειώτης» βρίσκεται στο οστεοφυλάκιο της σκήτης. Στο βράχο στα αριστερά, σε υψόμετρο 60 μ. από τη θάλασσα, διακρίνεται το σπήλαιο όπου μόνασε ο άγιος Νήφων (1315-1411), συνασκητής και πρώτος βιογράφος του οσίου Μαξίμου. Η σκάλα των Καυσοκαλυβίων βρίσκεται πλάι σε μια σειρά θαλασσοσπηλιές που εντυπωσιάζουν με την ομοιόμορφη συμμετρία τους. Συχνά συναντά κανείς εκεί φώκιες που έρχονται από το θαλάσσιο πάρκο των Σποράδων επειδή η περιοχή είναι ψαρότοπος. Το 1872 χτίστηκε ή επισκευάστηκε ριζικά η προβλήτα και το αρσανόσπιτο για το πλοίο που είχαν αγοράσει από κοινού οι σκητιώτες μοναχοί. Τη δαπάνη κάλυψε το κοινό ταμείο, και κάθε μοναχός συμμετείχε με 15 γρόσια και προσωπική εργασία.

Ένα ανηφορικό, δύσκολο μονοπάτι με πολλά σκαλοπάτια οδηγεί από τη σκάλα στη σκήτη, της οποίας οι καλύβες απλώνονται στην αριστερή και δεξιά πλαγιά μιας ρεματιάς. Χαμηλά στην αριστερή πλαγιά, που φιλοξενεί το νεότερο τμήμα της σκήτης, βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση η Καλύβη των Αγίων Πάντων, με το γαλάζιο αγιογραφημένο τρούλλο της που σώζεται μισός. Στο άνοιγμα της ρεματιάς στη θάλασσα, βρίσκεται η προβλήτα της Καλύβης των Ιωασαφαίων, που είχε δικό της πλοίο. Το μονοπάτι από την προβλήτα των Ιωασαφαίων οδηγεί στην ανατολική πλευρά της Σκήτης.

Όσιος Μάξιμος ο Καυσοκαλύβης († περ. 1356)

Γεννήθηκε στη Λάμψακο τον Ελλησπόντου. Μόνασε αρχικά στο όρος Γάνος της Θράκης και κατόπιν στη Μεγίστη Λαύρα. Κατά προτροπή της Θεοτόκου ανέβηκε στην κορυφή τον Άθωνα. Έμεινε εκεί τρία μερόνυχτα πολεμώντας τους δαίμονες και είδε σε όραμα την Παναγία, η οποία του έδωσε να φάει ουράνιον άρτο και τον είπε να ασκηθεί στους πρόποδες τον Άθω. Μετά το όραμα, ο άγιος ακολούθησε τη βιοτή των διά Χριστόν σαλών αγίων, έφτιαχνε χορτοκαλύβες για να μένει και κατά διαστήματα τις έκαιγε και εγκαθίστατο αλλού, εξ ου και η προσωνυμία του. Τον συνάντησε και συζήτησε μαζί τον ο μεγάλος διδάσκαλος της νοεράς προσευχής άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης, ο οποίος τον έπεισε να μείνει κάπου μόνιμα ώστε να ωφεληθούν οι μοναχοί από τις αρετές τον. Αξιώθηκε να έχει το προορατικό χάρισμα, με το οποίο διόρθωνε τους αμαρτωλούς αποκαλύπτοντας τα κρύφια της ψυχής τους και προέβλεπε τα μέλλοντα να συμβούν. Έτσι, όταν πήγανε να τον επισκεφθούν οι συναυτοκράτορες Ιωάννης Στ' Καντακουζηνός (1347-54) και Ιωάννης Ε' Παλαιολόγος (1341-91), τους προείπε τον εμφύλιο πόλεμο (1347-52) που μετά από λίγο διαίρεσε τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Οι Αγιορείτες πατέρες τον είχαν ως μεγάλο πνευματικό και τον τίμησαν ως άγιο αμέσως μετά την κοίμησή του. Η μνήμη του τιμάται στις 13/1.

Ξενάγηση στη σκήτη

Η σκήτη ιδρύθηκε το 18ο αιώνα από τον ονομαστό ασκητή όσιο Ακάκιο (1630-1730) από το χωριό Γόλιτσα των Αγράφων, που αρχικά μόνασε στη Μονή Σουρβιάς, στη Μακρινίτσα του Βόλου. Εγκαταστάθηκε στην περιοχή ζώντας ασκητικά σε σπήλαιο. Πολλές φορές έτριβε πέτρες κι έτρωγε τη σκόνη με ξερά χόρτα - όταν προσευχόταν, πολλοί ασκητές έβλεπαν φλόγες να βγαίνουν από το στόμα του. Οι ασκητές που συγκεντρώθηκαν γύρω του υπέφεραν από την έλλειψη νερού, ο όσιος Ακάκιος όμως προσευχήθηκε και βρέθηκε (πάνω από το σημερινό καθολικό) πηγή, το Αγίασμα του οσίου Ακακίου, όπου το νερό αναβλύζει από τρία σημεία «εις δόξαν της τρισυποστάτου Θεότητος». Από τότε η ανάπτυξη της σκήτης υπήρξε αλματώδης. Το αρχικό κυριακό της Σκήτης ήταν στη θέση που σήμερα βρίσκεται ο κοιμητηριακός ναός και ήταν κατάγραπτο. Εκεί εκάρη μοναχός ο οσιομάρτυρας Ρωμανός από το Καρπενήσι (†1694, Κωνσταντινούπολη), ο πρώτος μιας σειράς νεομαρτύρων που εγκαταβίωσαν στα Καυσοκαλύβια. Θεωρείται ουγκτήτωρ της σκήτης γιατί στήριξε και βοήθησε τον όσιο Ακάκιο να παραμείνει στο σκληρό και άγριο αυτόν τόπο.

Μια πρώιμη μαρτυρία και περιγραφή της σκήτης μάς δίνει ο Ρώσος περιηγητής μοναχός Βασίλειος Γρηγόριεβιτς Μπάροκι (1725): Έφτασα στην περιοχή που λέγεται Καυσοκαλύβια. Ο τόπος είναι ξερός και γυμνός και το καλοκαίρι πολύ ζεστός. Εδώ οι μοναχοί ζουν ξεχωριστά. Καθένας έχει στο κελλί τον ένα μικρό παρεκκλήσιο για τις καθημερινές προσευχές. Τις Κυριακές όμως και τις εορτές μαζεύονται όλοι σε έναν μεγάλο κοινό ναό και κάνουν αγρυπνία. Οι μοναχοί δεν έχουν ούτε κήπους ούτε οπωροφόρα δέντρα. Προτίμησαν να ζήσουν έτσι για τον Χριστό. Τα κελλιά τους είναι χτισμένα στην ξερή πετρώδη γη, μέσα σε γκρεμούς και χαράδρες, στα βράχια πάνω από τη θάλασσα, σαν φωλιές φτιαγμένες από αγριοπούλια. Συντηρούνται από το εργόχειρο τους: άλλος κάνει σταυρούς, άλλους ξύλινα κουτάβια. Έμεινα εκεί σ' έναν γέροντα μοναχό, τον πρώτο ανάμεσά τους, που λέγεται Ακάκιος. Είναι ονομαστός σε όλο το Άγιον Όρος για τη θεάρεστη βιοτή τον. Θεωρείται ο κορυφαίος των ασκητών. Άκουσα ότι έχει Λάβει προορατικό χάρισμα.

Στα Καυσοκαλύβια εγκαταβίωσαν εκτός από τον όσιο Ρωμανό, οι νεομάρτυρες Νικόδημος (†1722, Ελμπασάν), Παχώμιος (†1730, Ουσάκ) και Κωνσταντίνος ο εξ Αγαρηνών (†1819, Κωνσταντινούπολη). Στην παράσταση του μαρτυρίου του αγίου νεομάρτυρα Κωνσταντίνου στη λιτή του κυριακού εικονίζεται πλάι στο νεομάρτυρα ένας κληρικός, που μάλλον πρέπει να ταυτιστεί με τον Δίκαιο Γαβριήλ, ο οποίος υπήρξε αλείπτης του νεομάρτυρος.

Τα Καυσοκαλύβια ανέδειξαν επιφανείς μορφές του μοναχισμού, όπως ο διάκονος Νεόφυτος ο Πελοποννήσιος ο εξ Εβραίων (1713-1784), ο οποίος διετέλεσε σχολάρχης της Αθωνιάδας και συνέταξε την Εκλογή του Ψαλτηρίου, του πρώτου βιβλίου που τυπώθηκε στο Άγιον Όρος (1759) στο τυπογραφείο της Μεγίστης Λαύρας. Στη σκήτη διέλαμψαν ονομαστοί και καλλίφωνοι ιεροψάλτες, όπως ο μοναχός Μάξιμος (†1955) από την Προύσα της Μικράς Ασίας. Περίφημοι επίσης ήταν οι ξυλόγλυπτες μοναχοί της αδελφότητας των Νικοδημαίων με επικεφαλής το γέροντα Αρσένιο (†1956), του οποίου η «Σταύρωση» (εργασία 10 ετών) βρίσκεται σήμερα στο συνοδικό της Μεγίστης Λαύρας.

Ψηλά στη δεξιά πλαγιά βρίσκεται, σε ερειπιώδη κατάσταση, η Καλύβη του Ακάθιστου Ύμνου. Λίγο πιο κάτω βρίσκεται η Καλύβη της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, γνωστότερη ως Καλύβη του Αγίου Ακακίου. Είναι χτισμένη πάνω από το σπήλαιο του οσίου Μαξίμου του Καυσοκαλύβη, στο οποίο εγκαταβίωσε επίσης ο όσιος Ακάκιος. Στο υπέρθυρο του ναού της Καλύβης βρίσκεται τοιχογραφία που εικονίζει τη Βρεφοκρατούσα Θεοτόκο. Ο ναός είναι κατάγραπτος. Στο βόρειο τοίχο εικονίζεται ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος - πρόκειται για την πρωιμότερη ίσως σωζόμενη απεικόνιση του. Σε λειψανοθήκη μπροστά σρα βημόθυρα φυλάσσονται τμήματα του λειψάνου του οσίου Ακακίου, ενώ η κάρα του φυλάσσεται στο κυριακό της σκήτης. Τοιχογραφία μέσα στο ιερό βήμα εικονίζει τον άγιο Μάρκο τον Ευγενικό να ποδοπατεί τον πάπα στη Σύνοδο της Φλωρεντίας (1439), και' αναλογία προς τον άγιο Πέτρο Αλεξανδρείας που ποδοπατεί τον αιρεσιάρχη Άρειο. Στην καλύβη εγκαταβιώνει ο αγιογράφος μοναχός Πατάπιος.

Στην ίδια πλαγιά της ρεματιάς δεσπόζει η Καλύβη του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Χτίστηκε από τον ιερομόναχο Παΐσιο τον Λέσβιο, ο οποίος κατόπιν έγινε ηγούμενος της Μονής Ξενοφώντος (1784), και εξωραΐστηκε από τον υποτακτικό του Θεόκλητο Καρατζά (†1777), γόνο της γνωστής οικογένειας Φαναριωτών, ο οποίος είχε διατελέσει Μέγας Διερμηνέας της Υψηλής Πύλης. Κατά τη διάρκεια του Ρωσο-Τουρκικού Πολέμου (1767), ο Ρώσος ναύαρχος Ορλώφ τον πήρε διά της βίας μαζί του ως διερμηνέα (γνώριζε έξι γλώσσες). Οι τοιχογραφίες του ναού (1776) είναι έργο του Χιώτη μοναχού Μητροφάνη. Η καλύβη υπήρξε αργότερα κέντρο Ζηλωτών μοναχών.

Ακριβώς πάνω από την Καλύβη του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, βρίσκεται η Καλύβη του Αγίου Παντελεήμονος, όπου σήμερα εγκαταβιώνει ο γέροντας Παντελεήμων ο ξυλογλύπτης. Στη συνοδεία του ανήκει ο ιερομόναχος Μάξιμος, αγιογράφος και ιστοριοδίφης της Σκήτης. Στην καλύβη μόνασαν ο λόγιος και φιλόλογος μοναχός Φιλόθεος ο Σμυρναίος (1807-1865) και ο ασκητικότατος μοναχός Νικόδημος (1807-1867).

Στην αριστερή πλαγιά, βρίσκεται η Καλύβη του Αγίου Μεθοδίου Κωνσταντινουπόλεως. Εκεί μόνασε ο λόγιος μοναχός και συγγραφέας Μεθόδιος ο Βυζάντιος (†1811), ο οποίος κινδύνευε να εκδιωχθεί από τη Σκήτη ως αγένειος. Ενώ προσευχόταν με δάκρυα μπροστά στην εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, θαυματουργικώς φύτρωσε στο πρόσωπο του γενειάδα τόσο μακριά, που σερνόταν στη γη.

Λίγο χαμηλότερα βρίσκεται η Καλύβη του Αγίου Γεωργίου, γνωστότερη ως Καλύβη των Ιωασαφαίων, που στέγαζε τον αγιογραφικό οίκο της αδελφότητας. Ο περίφημος αγιογραφικός οίκος ξεκίνησε στην Κερασιά, κατόπιν μετεγκαταστάθηκε στα Καυσοκαλύβια (1882), ενώ κατά τη δεκαετία του 1920 τμήμα του οίκου μετακόμισε στις Καρυές και εγκαταστάθηκε στο ομώνυμο κελλί. Ο ναός της καλύβης χτίστηκε εκ βάθρων στη θέση του παλιότερου ναού της Αναλήψεως και εγκαινιάστηκε (1887) από τον πατριάρχη Ιωακείμ Γ'. Οι εικόνες των Ιωασαφαίων ακολουθούσαν την αναγεννησιακή τεχνοτροπία, που ήταν εκείνη την εποχή πολύ δημοφιλής στο Άγιον Όρος λόγω της ρωσικής επιρροής. Στην ανέγερση του ναού της Καλύβης (1880-86) εργάστηκε ως λιθοξόος ο νεαρός τότε ζωγράφος Νικηφόρος Λύτρας, ο οποίος φιλοτέχνησε σχέδιο του αγίου Γεωργίου (δυσδιάκριτο) σ' ένα φυσικό κοίλωμα του βράχου κοντά στην προβλήτα της καλύβης.

Ο οίκος των Ιωασαφαίων αποτέλεσε πόλο έλξης πολλών καλλιτεχνών και λογίων, ιδιαίτερα το α' μισό του 20ού αιώνα. Η παρομοίωση της κίνησης αυτής με την αντίστοιχη Ρώσων στοχαστών και συγγραφέων προς τη Μονή της Όπτινα δεν είναι ακριβής: στην Όπτινα, οι προσκυνητές πήγαιναν για να συναντήσουν χαρισματούχους γέροντες, ενώ οι επισκέπτες της καλύβης αντιμετώπιζαν την αδελφότητα πρωτίστως ως καλλιτέχνες. Μωραϊτίδης, Σικελιανός, Καζαντζάκης, Φώτης Κόντογλου, Πολύκλειτος Ρέγκος, Ν. Γ. Πεντζίκης, Κώστας Ταχτσής είναι ονόματα που αναφέρονται στο βιβλίο επισκεπτών.

Εδώ η ζωή, έξω από τις αυστηρές φόρμες τον μοναστηριού, παίρνει μια ακόμα πιο συμπαθητική μορφή, μπορείς εύκολα να φανταστείς τα ράσα καμωμένα ξαφνικά χιτώνες, τα «ευλογείτε» δεν ξενίζουν και βρίσκεσαι ξαφνικά σ' ένα περιβάλλον Πλατωνικής Ακαδημίας - ούτ' οι εληές δεν λείπουν. Αλλά τέτοιες σκέψεις είναι βέβηλες για τους ευσεβείς καλόγερους, κι εγώ έπιασα να γράψω δυο λόγια όχι για να τους πικράνω, αλλά για να τους ευχαριστήσω που χαρίζουν τη φιλοξενία τους αδιάκριτα σε πιστούς - και απίστους όπως εγώ. Κώστας Ταχτσής, 20.8.1956 [εγγραφή στο βιβλίο επισκεπτών].

Πάνω από την Καλύβη των Ιωασαφαίων βρίσκεται η Καλύβη των Αναναίων, της οποίας ο ναός, αρχικά αφιερωμένος στον Τίμιο Πρόδρομο, αφιερώθηκε κατόπιν στον άγιο Ευστάθιο. Ο ναός της καλύβης (1767-68) οικοδομήθηκε από τον Χιώτη αρχιτέκτονα μοναχό Παχώμιο, ο οποίος έχτισε επίσης το ναό του Αγίου Ανδρέα (Σεράι) στις Καρυές για λογαριασμό του πατριάρχη Σεραφείμ Β'. Όπως και εκείνος, ο ναός της καλύβης είναι κατάφορτος με στοιχεία μπαρόκ και λόγιας αρχιτεκτονικής.

Το σημερινό κυριακό της Σκήτης (Αγία Τριάδα) χτίστηκε το 1745. Είναι κατάγραπτο και με εξαιρετικό ξυλόγλυπτο τέμπλο. Στο υπέρθυρο της εισόδου από τη λιτή στον κυρίως ναό εικονίζεται η Αγία Τριάδα. Σε προσκυνητάρια αριστερά και δεξιά της εισόδου βρίσκονται οι εικόνες του Χριστού Παντοκράτορος και της Θεοτόκου Ελεούσης (12ος αι.). Στον τρούλλο αντί του Παντοκράτορος εικονίζεται η Θεοτόκος ως Πλατυτέρα. Στις τοιχογραφίες του ναού εικονίζονται πολλοί Καυσοκαλυβίτες άγιοι. Σπάνια είναι η φορητή εικόνα της Δευτέρας Παρουσίας, που φυλάσσεται στη λιτή. Το 1804 οι πρόσοδοι ενός εράνου επέτρεψαν την οικοδόμηση της λιτής του κυριακού. Οι τοιχογραφίες της (1820) είναι έργο του ζωγράφου Μητροφάνη από τη Βυζώ της Θράκης (=Βιζύη, πατρίδα του Γεωργίου Βιζυηνού), που αγιογράφησε επίσης το καθολικό της Μονής Ζωγράφου (1817). Εντυπωσιακή είναι η παράσταση της Δευιέρα Παρουσίας στο δυτικό τοίχο, ενώ στις άλλες πλευρές εικονίζονται πολλοί νεομάρτυρες. Το καμπαναριό είναι αυτοτελές κτίσμα του 1897 - ανεγέρθηκε με δαπάνη του πατριάρχη Ιωακείμ Γ', ο οποίος συχνά αποσυρόταν στα Καυσοκαλύβια την εποχή που εγκαταβίωνε στο Άγιον Όρος. Δίπλα στο κυριακό είναι ο ξενώνας, που ανακαινίζεται ριζικά, και ο κοιμητηριακός ναός (1915). Στο κοιμητήριο ήταν μέχρι την ανακομιδή του λειψάνου του ο τάφος του γέροντα Πορφυρίου (†1991), που εκάρη μοναχός και μόνασε στην Καλύβη του Αγίου Γεωργίου και επί 33 χρόνια εκτελούσε καθήκοντα εφημερίου και πνευματικού στην Πολυκλινική Αθηνών. Υπήρξε οσιακή μορφή και χαρισματούχος γέροντας και αξιώθηκε να λάβει το προορατικό χάρισμα.

Στο Άγιον Όρος δεν δέχονται μικρά παιδιά. Είσαι μικρούλης κι απαγορεύεται να σε αφήσουν να έλθεις. Μη φοβάσαι, όμως. Θα πούμε ένα μικρό ψέμα κι ο Θεός θα μας το συγχωρέσει. Μπροστά στον Θεό δεν θα είναι ψέμα, θα είναι μια αλήθεια, διότι εσύ αγαπάεις τον Χριστό και θέλεις να πάεις στο Άγιον Όρος να λατρέψεις τον Χριστό. Λοιπόν, όποιος σε ρωταέι, «τι τον έχεις τον Γέροντα;» θα του λέεις, «είναι θείος μου». Κι εγώ θα λέω ότι είσαι ανεψιός μου, της αδελφής μου παιδί. Εφθάσαμε στη σκάλα της Δάφνης. Βγήκαμε έξω. Ο Γέροντας απομακρύνθηκε λίγο, ν' ακουμπήσει πιο εκεί τα δισάκια του κι εκείνη τη στιγμή έρχεται ένας ψηλός φουστανελάς, που είχε κόκκινο φέσι με μαύρη φούντα στο κεφάλι, με αρπάζει και με πετάει πάλι στη βάρκα που έφευγε, για να φέρει κι άλλους καλογήρους.

- Τί δουλειά έχεις εδώ; μου λέει. Απαγορεύεται στα παιδιά! Πήγαινε για το καράβι. Να φύγεις!

Εγώ έκλαιγα - η βάρκα άρχισε να φεύγει. Εκείνη, όμως, τη στιγμή πήρε είδηση ο Γέροντάς μου κι έτρεχε και φώναζε:

- Σταμάτα, γύρισε πίσω το παιδί, είναι δικό μου!

Γύρισε η βάρκα πίσω. Ελευθερώθηκα.

Γέροντος Πορφυρίου Καυσοκαλυβίτου, Βίος και Λόγοι, 2003.

Ο όσιος γέροντας πάντοτε τόνιζε ότι η είσοδός του στο Άγιον Ορός σε τόσο μικρή ηλικία ήταν ένα εξαιρετικό και σπάνιο γεγονός, θαυματουργή επέμβαση της πρόνοιας και της χάριτος του Θεού στη ζωή του.