Ιστορία και νεωτερικότητα
Η ξενοφωντινή Σκήτη Ευαγγελισμού της Θεοτόκου ιδρύθηκε το 1755 από τον ιερομόναχο Σίλβεστρο και τους γέροντες Εφραίμ και Αγάπιο. Στην ακμή της είχε 25 καλύβες και αριθμούσε 80 πατέρες. Σήμερα κατοικούνται μόνο 5, οι περισσότερες από τις οποίες βρίσκονται στη ρεματιά του Μπούραντα, σε επίπεδο χαμηλότερο του κυριακού. Στην πλαγιά υψηλότερα από το κυριακό βρίσκεται η Καλύβη της Αναλήψεως, όπου εγκαταβίωναν οι βιβλιοδέτες μοναχοί Χρυσόστομος και Ιερώνυμος. Ελάχιστα ερείπια σώζονται από την Καλύβη των Αγίων Πείρου και Ονουφρίου (1802) και την Καλύβη του Αγίου Αρτεμίου. Διακρίνεται ο τοιχογραφικός διάκοσμος στα ερείπια του ναού στην Καλύβη του Αγίου Δημητρίου. Κατοικείται η Καλύβη των Αγίων Αποστόλων (1804), όπου πρέπει να απευθυνθείτε για να σας ανοίξουν το κυριακό. Δίπλα στο κυριακό βρίσκεται ο κοιμητηριακός ναός (1805), αφιερωμένος στον άγιο Σεραφείμ, επίσκοπο Φαναριού. Το κυριακό της σκήτης (Ευαγγελισμός της Θεοτόκου) χτίστηκε το 1755. Αρχικά ήταν μονόχωρος ναός και η πρόσοψη του ήταν τοιχογραφημένη. Το 1902 ανακαινίστηκε και προστέθηκε η ευρύχωρη λιτή, της οποίας η τοιχοποιία είναι ισόδομη, αντίθεση προς την τοιχοποιία του κυρίως ναού, που είναι αργολιθοδομή. Λιτή και κυρίως ναός έχουν από έναν τρούλλο με τύμπανο και γύρω τους υπάρχουν χαμηλοί ατύμπανοι τρούλλοι, καλυμμένοι με σχιστόπλακες. Πρόσφατα ο ναός υπήρξε αντικείμενο στερεωτικής επέμβασης, και οι εξωτερικές όψεις συγκρατούνται με σιδηροδοκούς.
Η λιτή δεν είναι τοιχογραφημένη. Στις πλευρές της είναι προσαρτημένα τα παρεκκλήσια του Αγίου Γεωργίου (βόρεια) και του Αγίου Νικολάου (νότια) με απογυμνωμένα τέμπλα. Οι τοιχογραφίες του ναού (1766) είναι έργο των αγιογράφων Αθανασίου και Κωνσταντίνου από την Κορυτσά, οι οποίοι αγιογράφησαν επίσης τα καθολικά των μονών Φιλοθέου (1765), Ξηροποτάμου (1783) και το κυριακό της Σκήτης της Αγίας Άννας (1757). Σώζονται τμήματα των τοιχογραφιών της παλαιάς πρόσοψης, γύρω από τις τρεις εισόδους στον κυρίως ναό. Στο υπέρθυρο της κεντρικής εισόδου εικονίζεται η Ζωοδόχος Πηγή. Στο αντίστοιχο υπέρθυρο του δυτικού τοίχου του κυρίως ναού εικονίζεται ο Αναπεσών.
Οι ολόσωμοι στρατιωτικοί άγιοι στους χορούς εικονίζονται με στρατιωτική στολή, αλλά ο ανθικός διάκοσμος στις πανοπλίες τους στερεί την αληθοφάνεια και τις κάνει να μοιάζουν υφασμάτινες. Πρόκειται για σύμβαση της εποχής. Σε λωρίδα πάνω από τους στρατιωτικούς αγίους, εικονίζονται σκηνές από τους οίκους του Ακάθιστου Ύμνου. Το τέμπλο είναι ξύλινο, σκουρόχρωμο και φέρει επίχρυσο διάκοσμο. Στο δεξιό προσκυνητάρι βρίσκεται η εφέστια εικόνα του Ευαγγελισμού (1757, όπως και οι άλλες δεσποτικές εικόνες), που φέρει ασημένιο πουκάμισο. Στο αριστερό προσκυνητάρι υπάρχει μια αξιόλογη εικόνα των Αγίων Πάντων. Σε τόξο της νότιας πλευράς υπάρχει εξαιρετική παράσταση του Χριστού ως Εμμανουήλ. Στην τοιχογραφία της Γέννησης του Χριστού, η παράσταση εισάγει ήδη το μοντέλο της δυτικότροπης «Αγίας Οικογενείας», με τη Θεοτόκο και τον Ιωσήφ γονατιστούς και σκυμμένους πάνω από το Θείο Βρέφος. Το γεγονός ωστόσο ότι σε πεσσό εντός του ιερού εικονίζεται ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς μαρτυρεί την προσκόλληση στην παράδοση του Ησυχασμού, που αναβίωνε εκείνη την εποχή χάρη στους Κολλυβάδες. Στο ιερό εικονίζονται, μεταξύ άλλων ιεραρχών, οι άγιοι Αχίλλειος και Βησσαρίων Λαρίσης και ο άγιος Θεοφύλακτος Βουλγαρίας, κι αυτό αποτελεί ίσως μαρτυρία για την καταγωγή των κτητόρων. Στη νότια πλευρά του κυριακού υψώνεται το καμπαναριό (1896). Το συγκρότημα του κυριακού περιλαμβάνει αρχονταρίκι (1815) με εξαιρετική θέα στη ρεματιά του Μπούραντα. Η τράπεζα βρισκόταν ανάμεσα στον κοιμητηριακό ναό και το κυριακό. Δεν σώζονται παρά μόνο ίχνη.
Στην ξενοφωντινή σκήτη μόνασε για ένα διάστημα, πριν πάει στην ιβηρίτικη σκήτη, ο άγιος νέος οσιομάρτυς Ακάκιος († 1815, Κωνσταντινούπολη).
Διέτριψα επί εβδομάδας εις την σκίητην την ξενοφωντινήν... Γύρω εις την καλύβην του Νήφωνος τον Δοχειαρίτου, όπου εφιλοξενούμην -ήτο ο μακαρίτης πατριώτης μου και πιστός φίλος δι' εμέ-όλαι αι γειτονικαί καλύβαι ανήκον εις αλλογλώσσους... Πανωκέφαλά μας, προς ανατολάς, ήτο η καλύβη τον παπα-Σεραφείμ, Βουλγάρου ή μάλλον Γραικοβουλγάρου. Αριστερά μας, προς βορράν, ήτο ο Σεραφείμ, Ρώσος, κάτωθέν μας, προς δυσμάς, Παΐσιος, Ρώσος, και δεξιά μας προς μεσημβρίαν, ο παπα-Ειρηναίος, άλλος Ρώσος. Όλοι ούτοι, πλην του Βουλγάρου παπα-Σεραφείμ, δεν ήξευρον ούτε κρα ρωμέικα... Μιαν Κυριακή, ένας ταύρος (διότι οι Ρώσοι είχον εισαγάγει, πλην άλλων νεωτερισμών, και τα ζώα ταύτα εις το Άγιον Όρος), είχε πλησιάσει εις την πύλην τον κήπου της περιοχής τον παπα-Ειρηναίου. Η πύλη αύτη, ως και όλαι αι αυλόπορται των ασκητών, ήτο κατεσκευασμένη, τα μεν κάτω από σανίδας συμπαγείς, τα δε άνω από πήχεις ξύλων ανέτως και ατάκτως βαλμένας, με πολλά κενά και χάσματα. Το βόδι, άμα είδεν υψηλούς και θαλλερούς κλάδους έσωθεν της πύλης, έβαλε την κεφαλήν του μέσα, ...επιάσθη εκεί ως εις παγίδα και δεν ημπορούσε πλέον να κουνηθεί εμπρός ή οπίσω. Ο παπα-Ειρηναίος... άρχισε να χτυπά το ζώον εις τα οπίσθια αλλά το βόδι εξηκολούθει να έχει το κεφάκι εντός της θυροπαγίδας, έμενεν ακίνητον κι εμούγκριζε. Ο Νήφων πέρασε τας δυο χείρας του μέσα εις το χάσμα, συνέλαβε τα δύο κέρατα, έσπρωξε την κεφαλήν του ζώου προς τα κάτω, συνέστρεψεν ελαφρά τον λαιμόν τον, επέρασε τα κέρατα διά του χάσματος έξω και ηλευθέρωσε τον ταύρον... Ο Ρώσος, ευγνώμων, τον εκάλεσεν να τον κεράσει τσάι. Όταν επέστρεψε, ο Νήφων μού είπε: «Άμα πιεις τσάι από Ρώσον καλόγηρον, πρέπει ν' αναποδογυρίσεις ύστερα το τάσι, αφού το πιεις - αλλιώς θα εξακολουθεί να σου το γεμίζει ως το πρωί». (Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Αγάπη στον κρεμνό, 1913)
Η βλάστηση της ακτής είναι πυκνή. Συχνά μέσα στην άγρια βλάστηση προβάλλουν περιποιημένοι ελαιώνες. Επί δεκαετίες είχαν εγκαταλειφθεί και τώρα αναβιώνουν χάρη στις επιδοτήσεις της Αγροτικής Τράπεζας. Φαίνεται κατόπιν ο χείμαρρος Μπούραντας, σύνορο μεταξύ των μονών Ξενοφώντος και Αγίου Παντελεήμονος. Σύμφωνα με μια εκδοχή, το όνομα του χειμάρρου προέρχεται από το burada [τουρκικά εδώ], που φώναξε Τούρκος αξιωματούχος κατά την οριοθέτηση του συνόρου. Ψηλά στην πλαγιά φαίνεται η ξενοφωντινή Σκήτη του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου. Στη δεξιά πλαγιά του χειμάρρου, κοντά στις εκβολές, φαίνεται ένα συγκρότημα τεσσάρων κτηρίων χτισμένων κλιμακωτά στο επικλινές έδαφος. Είναι ο νερόμυλος της Μονής Αγίου Παντελεήμονος (Ρωσικού). Εκεί είδε σε όραμα τον Χριστό ο άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης (1866-1938), μεγάλη μορφή του μοναχισμού του 20ού αιώνα, πνευματικός πατέρας του γέροντος Σωφρονίου, κτήτορος και ηγουμένου της Μονής του Τιμίου Προδρόμου στο Έσεξ της Αγγλίας.
Καθισμένος μια ημέρα στο κελλί του στο μύλο, πριν τον εσπερινό, σκέφτηκε «Ο Θεός είναι αδυσώπητος» - την ίδια στιγμή ένιωσε τέλεια εγκατάλειψη και η ψυχή του για μια ώρα περίπου βυθίστηκε στο σκότος απερίγραπτης αγωνίας. Την ώρα του εσπερινού, ενώ προσευχόταν επαναλαμβάνοντας την ευχή «Κύριε Ιησού Χριστέ, ελέησόν με τον αμαρτωλό», με το βλέμμα προσηλωμένο στην εικόνα του Χρίστου στο τέμπλο του παρεκκλησίου του μύλου, ξαφνικά τον περιέλαμψε υπερφυσικό φως, ιλαρό και γλυκύτατο, και είδε τον Χριστό ζωντανό να τον ατενίζει με ανεκλάλητη πραότητα. Η θεία αγάπη διαπέρασε όλη του την ύπαρξη και άρπαξε το πνεύμα του στη θεωρία του Θεού, έξω από τα σχήματα του κόσμου.
Στις εκβολές του Μπούραντα, βλέπουμε μια από εκείνες τις αγιορείτικες αντιθέσεις που ξεπερνούν τον ανθρώπινο νου. Στη δεξιά μεριά τα πολυώροφα μεγαλοπρεπή κτίσματα της ρωσικής Μονής Αγίου Παντελεήμονος, σαν το σεράι του πασά στο θέατρο σκιών. Αριστερά, το τελευταίο ξενοφωντινό κελλί, ο Άγιος Νεκτάριος, με το μεράκι και την εφευρετικότητα της οικοδόμησης του τεκμηριώνει το «φιλοκαλούμε μετ' ευτελείας».
Λείψανα
Στο κυριακό της σκήτης φυλάσσονται, εκτός από τεμάχιο Τιμίου Ξύλου, λείψανα των αγίων Αμβροσίου Μεδιολάνων, Μαρίνας, Ιουλιανού, Αναργύρων, των εν Σινά και Ραϊθώ αναιρεθέντων αββάδων, αίμα του αγίου Μεγαλομάρτυρος Δημητρίου.
