Καρούλια-Κατουνάκια

Ιστορία και νεωτερικότητα

Ο κάβος Πόρτες ή Διαπόρτι οφείλει το όνομά του στο στενό θαλάσσιο πέρασμα ανάμεσα στον κάβο και στη βραχονησίδα, στην κορυφή της οποίας υψώνεται ένας πελώριος σιδερένιος σταυρός. Η αλλαγή του τοπίου μετά τον κάβο είναι εντυπωσιακή. Οι κατάφυτες πλαγιές της Σκήτης είναι πλέον παρελθόν και τη θέση τους παίρνουν άνυδρες απότομες πλαγιές με απόκρημνους κατακόρυφους βράχους, που φέρουν έντονα σημάδια κατακρημνίσεων και διάβρωσης από τη θάλασσα και τους ανέμους. Δέος προκαλεί το άγριο τοπίο. Είναι η Έρημος του Αγίου Όρους.

Η ονομασία αναφέρεται στο άνυδρο της περιοχής, αλλά κυρίως στους αγώνες των ασκητών που ησυχάζουν εδώ προσευχόμενοι, σε συνθήκες που δεν διαφέρουν από εκείνες των πρώτων αναχωρητών στην έρημο της Νιτρίας και της Συρίας.

Ο κανόνας των αγιορείτικων αντιθέσεων και αντιφάσεων επιβεβαιώνεται και εδώ: η περιοχή είναι από τις πιο πυκνοκατοικημένες του Άθω. Μια σειρά από ασκηταριά, τελείως απομονωμένα ή σε χαλαρούς οικισμούς, διατρέχει το άκρο της αθωνικής χερσονήσου. Η διάταξή τούς φέρνει στο νου οχυρωματικές γραμμές όπως η Γραμμή Μεταξά με τα οχυρά του Ρούπελ: έντονη είναι η αίσθηση ότι τα ασκηταριά αποτελούν την πρώτη γραμμή άμυνας του Αγίου Όρους, τα χαρακώματα του αόρατου πολέμου που διεξάγουν οι μοναχοί ενάντια στους πειρασμούς της ερήμου. Πρόκειται, άλλωστε, για την εσχατιά της χερσονήσου, τη φυσική μεθόριο. Από εδώ και πέρα το πέλαγος οδηγεί στον έξω κόσμο. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσει κανείς ότι στο άλλο άκρο, στη χερσαία μεθόριο, η οχυρωματική γραμμή αντικαθίσταται από ευρεία ακατοίκητη έκταση, χωρίς κελλιά και ασκηταριά. Η συγκέντρωση των πνευματικών αυτών οχυρών στο νότιο άκρο ίσως έχει σχέση με το υγρό στοιχείο, όπου, σύμφωνα με τη διδασκαλία της Ορθοδόξου Εκκλησίας, εμφωλεύουν ποικίλοι δαίμονες που πρέπει να εκδιωχθούν με τη δύναμη της προσευχής και το σημείο του Σταυρού (αυτό το νόημα έχει το άγιο βάπτισμα και ο αγιασμός των υδάτων στις φιάλες των μονών). Τα ασκηταριά δεν είναι ομοιόμορφα κατανεμημένα. Η μεγαλύτερη συγκέντρωσή τους είναι στο νοτιοδυτικό άκρο. Ψηλά, στον αυχένα που συνδέει τον κώνο του Άθω με το Καρμήλιο όρος (υψόμετρο 895 μ.), που απολήγει στο Νυμφαίο ακρωτήριο (κάβο Πίννες), βρίσκονται ο Άγιος Βασίλειος και η Κερασιά. Τα πολλά κελλιά της Κερασιάς οφείλονται στην ύπαρξη νερού, που αναβλύζει άφθονο στην πηγή Κρύα Νερά, τη δεύτερη ψηλότερη πηγή στον Άθω μετά το σιμωνοπετρίτικο Μπουσδούμι. Χαμηλότερα στην πλαγιά του Καρμηλίου βρίσκονται τα Καρούλια και τα Κατουνάκια.

Ξενάγηση στη σκήτη

Τα Καρούλια εκτείνονται αμέσως μετά το Διαπόρτι. Τα ασκηταριά βρίσκονται σε σπήλαια και σε κοιλότητες των γκρεμών που σχηματίζουν οι απόκρημνοι βράχοι κατεβαίνοντας κατακόρυφα στη θάλασσα. Η πρόσβαση γίνεται με στενότατα μονοπάτια σκαμμένα στο βράχο και συχνά διακρίνονται αλυσίδες που προσφέρουν κάποια ασφάλεια στα πιο επικίνδυνα σημεία τους. Τα ασκηταριά χρονολογούνται από το 17ο αιώνα και η κατασκευή τους υπήρξε ιδιαίτερα επίπονη, καθώς τα υλικά έπρεπε να μεταφέρονται από την ακτή με σκοινιά και τροχαλίες. Αυτές οι τροχαλίες έδωσαν, κατά μία εκδοχή, στην περιοχή το όνομά της, αν και πολλοί θεωρούν ότι το τοπωνύμιο «Καρούλι» προέρχεται από το «καραούλι» (παρατηρητήριο), μια και η τοποθεσία ελέγχει όλη την κίνηση των πλοίων στο Βόρειο Αιγαίο.

Αν είχαν υλοποιηθεί τα σχέδια του Στασικράτη και είχε σκαλιστεί στον Άθω η μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στην περιοχή αυτή θα κατέληγε η δεξιά κνήμη και το πέλμα του στρατηλάτη. Οι μηροί θα διέτρεχαν την ισοϋψή έκταση μεταξύ Καρμηλίου όρους και Άθω, όπου θα ήταν σκαλισμένος ο κορμός και η κεφαλή.

Πυραμίς 2.000 μέτρων ύψους ο Άθως, που σκέφτηκε ο μηχανικός Στασικράτης να μετατρέψει σε άγαλμα του Αλεξάνδρου και πολυπληθή πολιτεία. Μα ο βράχος της προσευχής δεν ήταν προορισμένος για ανάδειξη των φυσικών ικανοτήτων του ανθρώπου. Στην εσχατιά του παλαιότερα είχε ναυαγήσει ο στόλος του υπερόπτη μονάρχη της Ασίας. Ο εφήμερα ισχυρός άνθρωπος δεν μπόρεσε να κάμει άλλο, παρά να αποκόψει την υψαύχενη απόφυση της λατρείας του αιωνίου. Αλλά επί ματαίω, γιατί με τον καιρό η διώρυγα ξαναγέμισε. Ανθρωπίνων αποτυχιών και ναυαγίων θησαύρισμα, ο Άθως συντηρεί μιαν άλλη εικόνα ζωής. Όπως την αισθάνονται τα παιδιά που οι άγγελοι τα παραστέκουν. Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης, Ψιλή ή περισπωμένη, 1967.

Τα Καρούλια ήταν αρχικά κάθισμα της Μικρής Αγίας Άννας. Το 1877 η κυρίαρχος Μονή Μεγίστης Λαύρας τα απέσπασε και τα παραχώρησε αντί μισθώματος σε Ρώσους μοναχούς, των οποίων ο αριθμός βαθμιαία αυξήθηκε και η περιοχή λειτουργούσε ως άτυπη σκήτη. Ο ναός της Καλύβης του Αγίου Γεωργίου εκτελούσε τότε χρέη κυριακού. Σώζονται 16 ασκηταριά, από τα οποία κατοικούνται τα 10. Στις αρχές του 20ού αιώνα στα Καρούλια μόναζαν 30 ερημίτες. Σήμερα εγκαταβιώνουν εδώ 3 μοναχοί. Τα Καρούλια χωρίζονται στο Μέσα (η Φρικτό) Καρούλι, και στο Έξω Καρούλι.

Πλησιάζοντας στην προβλήτα (Έξω Καρούλι), φαίνεται αριστερά το ησυχαστήριο του πατρός Σίμωνος του Σέρβου. Ψηλότερα είναι το ησυχαστήριο του πατρός Χαρίτωνος, η θητεία του οποίου στα ΛΟΚ σίγουρα τον βοηθά στον τόπο που διάλεξε για να ασκηθεί. Ψηλότερα ακόμη φαίνεται ένα κτίσμα με μεγάλο τρούλλο: είναι το ησυχαστήριο όπου μόνασε ο ιερομόναχος Νίκων, Ρώσος ευγενής και πρώην αξιωματικός του τσαρικού στρατού. Υπήρξε φωτισμένη προσωπικότητα και χαρισματούχος γέροντας, χάρη στον οποίο πολλοί ξένοι, αγγλικανοί κυρίως, προσέγγισαν την ορθοδοξία. Μετά από παραινέσεις του ξεκίνησε ο Άγγλος R.H. Palmer τη μετάφραση της Φιλοκαλίας στα αγγλικά, σε συνεργασία με τον τότε αρχιμανδρίτη Κάλλιστο Ware. Πάνω από τα Καρούλια διακρίνεται ψηλά στην απότομη πλαγιά μια ομάδα από καλύβες που στεφανώνουν τα Καρούλια. Είναι τα Κατουνάκια. Μεταξύ των 22 ησυχαστηρίων της περιοχής όπου σήμερα μονάζουν 31 μοναχοί, τα ονομαστότερα είναι εκείνα των Δανιηλαίων και των Σκουρταίων. Ψηλά στην κορυφή, το κτίσμα με τα τοξωτά ανοίγματα είναι το ησυχαστήριο του Κλήμη. Αριστερότερά του είναι το ησυχαστήριο του Οσίου Εφραίμ. Εκεί μόνασε ο ιερομόναχος Εφραίμ, γνωστότερος ως παπα-Εφραίμ ο Κατουνακιώτης (†1998), οσιακή μορφή του σύγχρονου αγιορείτικου μοναχισμού.

Εγγονός ιερέα από τη Θήβα, ο παπα-Εφραίμ (γεν. 1912) εκάρη μοναχός στα Κατουνάκια (1934). Υπήρξε σε όλη του τη ζωή πιστός υποτακτικός. Τον συνέδεε μεγάλη αγάπη με τον γέροντα Ιωσήφ το Σπηλαιώτη και με πολλούς ηγουμένους μονών. Κοντά του ήρθε και μόνασε στα τελευταία του ο κατά σάρκα πατέρας του.

Δυο μήνες κάθησα κοντά στον γερο-Ιωσήφ και βρήκα τη χάρη. Ένα βράδυ προσευχόμουν όρθιος στο κελλί μου. Για μια στιγμή σαν να άνοιξε ο απέναντι τοίχος, και είδα να με πλησιάζουν τρεις μορφές. Η ψυχή μου άνοιξε τα χέρια της και αγκάλιασε τη μεσαία. Τι αισθάνθηκα δε λέγεται. Η πνευματική μου αίσθηση με πληροφορούσε ότι ήταν ο Χριστός συνοδευόμενος από δύο αγγέλους. Μόλις συνήλθα, πήρα το φαναράκι μου και ξεκίνησα για τον Άγιο Βασίλειο [όπου μόναζε τότε ο γέρων Ιωσήφ]. Καθ' οδόν περικύκλωσαν την ψυχή μου οι δαίμονες. Φόβος και τρόμος με κατέλαβε. Έφθασα επιτέλους, αγωνιών και ασθμαίνων. Διηγήθηκα τί μου συνέβη. Ο γέροντας σηκώθηκε, με αγκάλιασε και καταχαρούμενος μου είπε: «Αυτό, παιδί μου, είναι το πρώτο σκαλί. Αυτή είναι η χάρις. Από 'δώ και πέρα άλλη πνευματική αμφίεση, άλλοι ορίζοντες, άλλη τροφή πνευματική, άλλη προσευχή σε περιμένουν. Αυτό πολλοί μοναχοί το περιμένουν χρόνια και λίγοι το γεύονται. Κι εσένα τόσο γρήγορα σου το 'δωσε ο Θεός!». Διήγηση του γέροντα, Γέροντας Εφραίμ Κατουνακιώτης, 2000.

Ήρθε [ο αρχιμ. Αιμιλιανός], κάθησε απέναντί μου στο δωμάτιο, έβγαλε τον σκληρό σκούφο τον. Ντυμένος σαν πριγκηπόπουλο. «Είμαι ηγούμενος στα Μετέωρα,» είπε, «θα ήθελα να σας ρωτήσω για τη νοερά προσευχή». «Στα Μετέωρα πολύς κόσμος, γέροντα. Να έρθετε στο Άγιον Όρος,» του απάντησα. Σαν έφυγε, λέω «Ας κάνω λίγη προσευχή να δω τι άνθρωπος είναι αυτός». Αυτός, παιδάκι μου, είναι όλος ευωδία. Διήγηση του γέροντα, Γέροντας Εφραίμ Κατουνακιώτης, 2000.

Μια τσιμεντένια προβλήτα εξυπηρετεί από κοινού τα Καρούλια και τα Κατουνάκια. Η κατασκευή είναι πρόσφατη. Το καλντερίμι για το ησυχαστήριο των Δανιηλαίων έγινε το 1936. Τότε έφτασαν για πρώτη φορά μουλάρια στα Καρούλια, κι ένας ασκητής απελπισμένος φώναξε: «Πέταλο στο Καρούλι, χάθηκε το Αγιονόρος!». Το καλντερίμι σκαρφαλώνει την πλαγιά και φτάνει στην Κερασιά, της οποίας τα κελλιά βρίσκονται στο ύψος του μονοπατιού που συνδέει τη Μεγίστη Λαύρα με τη Σκήτη της Αγίας Άννας - από εκεί ξεκινάει το μονοπάτι που περνάει από τα Αλωνάκια, το Σταυρό, το καταφύγιο της Παναγίας και φτάνει στην κορυφή του Άθω. Η ανάβαση στην κορυφή από την προβλήτα μέχρι την κορυφή είναι η πιο κοπιαστική από τις ανόδους, αλλά έχει την απαράμιλλη χάρη να καλύπτει όλο το ύψος του Άθω, από το σημείο 0 έως το σημείο 2.033 μ.

Η σκάλα αυτή είναι η τελευταία στάση του πλοίου στη δυτική ακτή. Αν ο καιρός το επιτρέπει, το πλοίο της γραμμής ολοκληρώνει το δρομολόγιο του φτάνοντας μέχρι τα Καυσοκαλύβια.

Αμέσως μετά τη χαράδρα των Κατουνακίων, μια μεγάλη σάρα, προϊόν κατολισθήσεων και κατακρημνίσεων, φτάνει μέχρι τη θάλασσα. Παραπλέοντας τον όγκο του Καρμηλίου όρους, περνάμε το Νυμφαίο ακρωτήριο (κάβο Πίννες), με το φάρο στην κορυφή ενός βράχου που έχει σχεδόν αποκοπεί.

Στην κορυφή του Καρμηλίου Όρους διακρίνεται ο μικρός ναός του Προφήτη Ηλία. Αριστερότερα στις πλαγιές βλέπουμε τις Καλύβες του Αγίου Βασιλείου, που το 18ο αιώνα αποτελούσε σκήτη.

Η ακτή αμέσως μετά το ακρωτήριο Πίννες λέγεται Αλυκές εξαιτίας του αλατιού που μαζεύεται στις κοιλότητες των βράχων. Περνάμε τον κάβο Φονιά με το φάρο, και τους δύο επόμενους κάβους, το Καράβι και τον κάβο Γουρούνι, και φτάνουμε στη σκάλα της Κερασιάς. Κάποια από τα 12 κελλιά της διακρίνονται ψηλά, στ' αριστερά, στη ρεματιά που καταλήγει στη σκάλα. Πρόκειται για αρχαιότατη περιοχή ησυχαστηρίων. Τα πρώτα κελλιά της περιοχής εκχωρήθηκαν με ομόλογο από τη Μεγίστη Λαύρα σε ασκητές το 14ο αιώνα. Η περιοχή της σκάλας λέγεται Κλέφτικο. Το ερειπωμένο και δίχως στέγη διώροφο κτίσμα από γκρίζα πελεκητή πέτρα είναι το παλιό αρσανόσπιτο της Κερασιάς. Φαίνεται ότι χτίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα από Ρώσους και αποτελούσε αρσανά του Κελλιού του Αγίου Γεωργίου. Το σπίτι με τα κεραμίδια και το σκεπαστό εξώστη με τα τόξα πάνω από το αρσανόσπιτο δεν είναι κελλί. Χτίστηκε τα τελευταία χρόνια ως ησυχαστήριο από κάποιους φιλαγιορείτες καθηγητές πανεπιστημίου. Δεν φαίνεται να το χρησιμοποιούν πολύ.

Ανατολικότερα φαίνεται η βραχονησίδα του Αγίου Χριστοφόρου. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, ήταν συνδεδεμένη, όπως και η γειτονική βραχονησίδα Δασκαλειό, με την ξηρά με στενή γλώσσα γης, η οποία καταβυθίστηκε μετά από σεισμό μαζί με το μονύδριο του Αγίου Χριστοφόρου που βρισκόταν εκεί. Δύτες λένε ότι στο θαλάσσιο βυθό μεταξύ ξηράς και βραχονησίδας υπάρχουν αρχαία ερείπια. Οι γραπτές πηγές όμως δεν αναφέρουν ύπαρξη μονυδρίου - ο Βίος του αγίου Νήφωνος, που ασκήτευσε στην περιοχή (14ος αι.), περιγράφει τη βραχονησίδα ως τελείως έρημη. Σήμερα στη νησίδα υπάρχει ναός χτισμένος πρόσφατα, με στέγη από μπετόν. Υπάρχουν επίσης προχριστιανικοί τάφοι.