Σκήτη Αγίου Ανδρέα

Ιστορία και νεωτερικότητα

Στη θέση τις σκήτης βρισκόταν το αρχαίο μονύδριο του Ξύστρη (Ξέστρου ή Ξέστου), ηγούμενοι του οποίου συνυπογράφουν αγιορείτικα έγγραφα της παλαιολόγειας περιόδου. Η πιο πρόσφατη ιστορία του ανάγεται στην οικοδόμηση κελλιού (1652) από τον οικουμενικό πατριάρχη Αθανάσιο Γ Πατελλάρο, ο οποίος έχτισε το ναό του αγίου Αντωνίου. Αργότερα το κελλί περιήλθε στη Μονή Βατοπαιδίου και το 1763 παραχωρήθηκε στον έκπτωτο πατριάρχη Σεραφείμ Β', ο οποίος το ανοικοδόμησε εκ βάθρων και αφιέρωσε το ναό στον άγιο Απόστολο Ανδρέα. Όταν ο Σεραφείμ έφυγε στη Ρωσία (1771), το κελλί παραχωρήθηκε σε διαδοχή Ελλήνων μοναχών, ώσπου εκχωρήθηκε σε δύο Ρώσους μοναχούς το 1842. Το 1849, μετά από πιέσεις της ρωσικής πρεσβείας στην Κωνσταντινούπολη, το κελλί αναγνωρίστηκε με πατριαρχικό σιγίλλιο ως σκήτη και άρχισε να αναπτύσσεται ραγδαία σε αριθμό μοναχών και κτηριακές εγκαταστάσεις. Τότε χτίστηκαν οι πτέρυγές της, που σχηματίζουν ένα τετράπλευρο γύρω από το κυριακό. Στις αρχές του 20ού αιώνα η σκήτη αριθμούσε 800 μοναχούς. Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία (1917),  ακολούθησε τη μοίρα της σταδιακής παρακμής που γνώρισαν όλα τα ρωσικά ιερά καθιδρύματα στο Άγιον Όρος. Το 1958 η δυτική πτέρυγα υπέστη σοβαρές ζημίες από πυρκαγιά. Το 1970 ερήμωσε εντελώς. Το χειμώνα του 1972 κηδεύτηκε ο μοναχός Σαμψών (κατά κόσμο Συμεών Μαλίνιν, γεν. 1885, κουρά 1913), ο τελευταίος των Ρώσων μοναχών. Το 1992 η σκήτη επανδρώθηκε από ολιγομελή συνοδεία Ελλήνων μοναχών, οι οποίοι εγκατέστησαν στο υπόγειο του κυριακού σύγχρονο και πλήρως εξοπλισμένο εργαστήριο συντήρησης εικόνων. Πρόσφατα τη θέση τους πήρε μια αδελφότητα μοναχών από τη Μονή Φιλοθέου.

Το μέγεθος και ο μεγαλειώδης χαρακτήρας της σκήτης τονίζουν ακόμη περισσότερο την αίσθηση φθοράς και εγκατάλειψης. Διασχίζοντας το πομπώδες προστώο, ο επισκέπτης έχει την αίσθηση ότι βρίσκεται σαν δύτης στο ναυάγιο ενός γιγάντιου υπερωκεάνιου, και, αν τύχει να είναι κινηματογραφόφιλος, δεν θα δυσκολευτεί να περιγράψει το συγκρότημα της σκήτης ως «Τιτανικό» του Αγίου Όρους.

Ξενάγηση στη σκήτη

Το κυριακό άρχισε να χτίζεται το 1867 και εγκαινιάστηκε το 1900 από τον οικουμενικό πατριάρχη Ιωακείμ Γ'. Ακολουθεί την τυπολογία της βασιλικής και είναι ένας από τους μεγαλύτερους ναούς των Βαλκανίων (μήκος 60 μ., πλάτος 33 μ., ύψος 29 μ.). Το ξύλινο τέμπλο είναι ιδιαίτερα υψηλό και φέρει πολλές εικόνες σε αλλεπάλληλα διαζώματα· στις περισσότερες οι άγιοι εικονίζονται ολόσωμοι, σύμφωνα με τις επιταγές της ρωσικής τέχνης της εποχής. Είναι όλο επιχρυσωμένο και εκθαμβωτικό. Ο φιλαγιορείτης συγγραφέας και ζωγράφος Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης συνήθιζε να λέει ότι, αν δει κανείς το τέμπλο αυτό, καταλαβαίνει αμέσως γιατί έγινε η Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία. Το δάπεδο του ναού είναι στρωμένο με σανίδια ραμποτέ που σχηματίζουν ψαροκόκαλο. Ενώ είναι επίπεδο, προκαλείται προοπτικά η ψευδαίσθηση ότι δημιουργεί κυματισμό. Σε προσκυνητάρι δεξιά της πύλης του ιερού βήματος, φυλάσσεται η τίμια κάρα του αγίου Αποστόλου Ανδρέα. Οι επισκέπτες της σκήτης συνήθως περιορίζονται στο εκθαμβωτικό κυριακό και παραβλέπουν το τριώροφο κτίσμα που στεγάζει το ναό του Κελλιού του Αγίου Αντωνίου και αποτελεί ίσως πολύ σημαντικότερο κτίσμα από αρχιτεκτονικής απόψεως. Ο κτήτοράς του, πατριάρχης Σεραφείμ Β', υπήρξε δραστήριος  ιεράρχης που διατηρούσε φιλικές σχέσεις με λογίους της εποχής, όπως ο διευθυντής της Αθωνιάδας Ευγένιος Βούλγαρις και ο όσιος Παΐσιος Βελιτσκόφσκι. Έμεινε μόνο τρία χρόνια στον πατριαρχικό θρόνο (1757-60) και σε αυτό το διάστημα καθιέρωσε για πρώτη φορά τον εορτασμό της μνήμης του αγίου Αποστόλου Ανδρέα ως θρονική εορτή του Οικουμενικού Πατριαρχείου, αφού, σύμφωνα με την παράδοση, ο Απόστολος Ανδρέας χειροτόνησε τον πρώτο επίσκοπο του Βυζαντίου. Κατηγορήθηκε για φιλορωσική στάση και οικονομικές ατασθαλίες, με αποτέλεσμα να τον απομακρύνουν από τον πατριαρχικό θρόνο. Το 1763 εγκαταστάθηκε στο Άγιον Όρος. Κατά το Ρωσο-Τουρκικό Πόλεμο (1771) επιβιβάστηκε σε ρωσικό πολεμικό και υποκινούσε τους κατοίκους των νησιών του Αιγαίου να επαναστατήσουν. Αναγκάστηκε κατόπιν να διαφύγει στη Ρωσία, όπου έγινε δεκτός με τιμές και συνεργάστηκε στη χάραξη της ανατολικής πολιτικής της Αικατερίνης της Μεγάλης. Κατά την παραμονή του στις Καρυές, ανακαίνισε εκ βάθρων το Κελλί του Αγίου Αντωνίου και το αφιέρωσε στον Άγιο Ανδρέα (1766). Η μεγαλοπρέπεια του κτίσματος έκανε τους συγχρόνους του να το ονομάσουν «Σεράι». Ο Καισάριος Δαπόντες το χαρακτήρισε «σπίτι μεγάλο και τρελό».

Σήμερα σώζεται μόνο το τριώροφο κτίσμα που στον πάνω όροφο στεγάζει το ναό. Δύο εντοιχισμένες επιγραφές (π μία σε ψευδοομηρικό ύφος, π άλλη λαϊκότροπη και ομοιοκατάληκτη, είναι πιθανόν έργο του Δαπόντε) μας πληροφορούν ότι η οικοδόμηση ολοκληρώθηκε το 1768 και ότι αρχιτέκτονας ήταν ο μοναχός Παχώμιος από τη Χίο. Ο τύπος του ναού είναι ασυνήθιστος στον ελλαδικό χώρο και στο Άγιον Όρος· παρεμφερή τυπολογία συναντάμε μόνο στο ναό του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου (σημερινό Αγίου Ευσταθίου) στη Σκήτη των Καυσοκαλυβίων και λιγότερο στο ναό της Παναγίας στη Μονή Χιλανδαρίου. Το ασυνήθιστο του ναού έγκειται στο ότι, ενώ σαφέστατα μιμείται την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, είναι κατάφορτος με στοιχεία μπαρόκ, εμφανέστατα στα τόξα, τα οποία απηχούν το ανατολίτικο μπαρόκ της Κωνσταντινούπολης, αλλά και το ευρωπαϊκό μπαρόκ των παραδουνάβιων ηγεμονιών· πρόκειται, δηλαδή, για σπάνιο τεκμήριο λόγιας αρχιτεκτονικής της εποχής.

Δεξιά από το προστώο της σκήτης, βλέπει κανείς κάτι το αναπάντεχο, κάτι που δεν θα περίμενε να δει στο Άγιον Όρος: ένα μικρό γήπεδο με μια μπασκέτα. Στην πτέρυγα ακριβώς πίσω από το γήπεδο στεγάζεται από το 1950 η Αθωνιάς Εκκλησιαστική Σχολή.