Ιστορία και νεωτερικότητα
Ο δρόμος από τον αρσανά της Μονής Κωνσταμονίτου ανηφορίζει προς την ενδοχώρα της δυτικής ακτής και οδηγεί στη μονή, που βρίσκεται στη νοτιοδυτική πλαγιά του ορεινού όγκου του Κρειοβουνίου σε πλάτωμα με πλούσια και πυκνή βλάστηση, δίπλα σε φαράγγι στο οποίο κυλά ένας χείμαρρος από τα ανατολικά προς τα δυτικά και ενώνεται με το ρέμα που κατεβαίνει από τη Μονή Ζωγράφου. Στην περιοχή του χειμάρρου σώζονται τμήματα του υδραγωγείου αρχαίου πολίσματος.
Η κάτοψη της Μονής Κωνσταμονίτου σχηματίζει τετράπλευρο. Στις πτέρυγες υπάρχουν πρόβολοι που αντιστοιχούν στους πύργους. Οι στέγες των πτερύγων καλύπτονται με κεραμίδια, με εξαίρεση τους τρούλλους των παρεκκλησίων.
Η έσχατη ιεραρχικά αγιορείτικη μονή μοιάζει να εφαρμόζει τη μοναχική επιταγή «λάθε βιώσας» [ζήσε απαρατήρητος]. Οι πατέρες της μονής αρνήθηκαν κρατικά και ευρωπαϊκά κονδύλια, με αποτέλεσμα η μονή να διατηρεί την όψη που είχαν τα αγιορείτικα μοναστήρια στη δεκαετία του '50.
Από τα παράθυρα των πτερύγων ξεπροβάλλουν μπουριά, και η κουζίνα στο μαγειρείο λειτουργεί με καυσόξυλα. Το Κάθισμα της Αγίας Τριάδος, που έχτισε στα τέλη του 19ου αιώνα ο μοναχός Παΐσιος, βρίσκεται σήμερα σε ερειπιώδη κατάσταση λίγο πριν τη μονή στα δυτικά, στο δρόμο προς τον αρσανά, και υποβάλλει στον επισκέπτη μια αίσθηση εγκατάλειψης. Αυτό δεν σημαίνει, όμως, ότι από τη μονή λείπει η ζωντάνια: στον τηλεφωνικό θάλαμο απέναντι από την είσοδο υπάρχει ξύλινο κουτί σαν παγκάρι για άδειες τηλεκάρτες που μαζεύει μανιωδώς ένας από τους αδελφούς της μονής. Λίγοι ήταν στο παρελθόν οι επισκέπτες και οι προσκυνητές στην ξεχασμένη αυτή μονή. Τελευταία, καθώς οι άλλες μονές, εξαιτίας έργων ανακαίνισης, δέχονται όλο και λιγότερους επισκέπτες, ο αριθμός των επισκεπτών στη Μονή Κωνσταμονίτου αυξάνεται, προκαλώντας σχετική αμηχανία στους μοναχούς.
Ιστορία
Πολλοί θρύλοι συνδέονται με την ίδρυση της μονής και την ονομασία της. Κατά μία εκδοχή, ιδρύθηκε από το Μέγα Κωνσταντίνο και ολοκληρώθηκε από το γιο του Κώνστα. Σύμφωνα με αυτήν την παράδοση, γυρνώντας από την Πάτρα και τη Θήβα με τα λείψανα των αγίων Αποστόλων Πέτρου και Λουκά, ο Άγιος Αρτέμιος σταμάτησε στην περιοχή και έχτισε το πρώτο καθολικό. Αυτό σημαίνει ότι το παλαιό καθολικό ήταν ένα από τους τρεις αρχαιότερους ναούς στον Άθω (οι άλλοι δύο είναι το κυριακό του Αγίου Δημητρίου στο Βατοπαίδι, που χτίστηκε από συγγενείς του Μυροβλύτη Μεγαλομάρτυρα, και ο ναός του Τιμίου Προδρόμου στην Ιβήρων). Κατά μια άλλη εκδοχή, η ονομασία της μονής προέρχεται από κάποιον μοναχό που καταγόταν από την Κασταμονή της Παφλαγονίας στη Μικρά Ασία (εξ ου και η εναλλακτική ονομασία Κασταμονίτου). Ορισμένοι, τέλος, θεωρούν όχι η ονομασία προέρχεται από το «Κασιανεών Μονή».
Οι αρχαιότερες γραπτές αναφορές στη μονή ανάγονται στον 11ο αιώνα. Το 1097, ηγούμενος της ήταν ο Ιλαρίων, συγγενής του αυτοκράτορα Αλεξίου Α' Κομνηνού. Το 1276 η μονή πυρπολήθηκε από τους λατινόφρονες οπαδούς του πατριάρχη Βέκκου και του Μιχαήλ Η' Παλαιολόγου. Οι αναφορές σε έγγραφα του 14ου αιώνα αφορούν σε δικαστικούς αγώνες για κτηματικές διαφορές με τη Μονή Εσφιγμένου, στην οποία τελικά επιδικάστηκαν τα κτήματα. Επί Ανδρονίκου Β' Παλαιολόγου, η πριγκίπισσα της Σερβίας Άννα Φιλανθρωπηνή δώρισε στη μονή το μονύδριο του Αγίου Αντωνίου, το επιλεγόμενο «του Νεακίτου». Στο Γ' Τυπικό του Αγίου Όρους (14ος αι.) η μονή κατέχει τη 16η θέση ανάμεσα σε 25 μονές. Η μονή πυρπολήθηκε εκ νέου και ανακαινίστηκε το 1433 με δαπάνες του Σέρβου αρχιστράτηγου Ράντιτς, που εκάρη μοναχός και έλαβε το όνομα Ρωμανός. Επί Τουρκοκρατίας, η Μονή μόλις κατόρθωνε να αντεπεξέρχεται στη βαριά φορολογία, και η οικονομική της θέση ήταν τόσο δυσχερής, ώστε ο μητροπολίτης Σάμου Ιωσήφ, που την επισκέφθηκε το 1666, βρήκε μόλις έξι μοναχούς. Το 1717 κάηκε η ανατολική πτέρυγα, που οικοδομήθηκε εκ νέου από τον ιερομόναχο Άνθιμο το 1728. Το 1799, ο οικουμενικός πατριάρχης Νεόφυτος Ζ' επανέφερε με σιγίλλιό του τη μονή στο κοινοβιακό σύστημα με ηγούμενο και πνευματικό τον Γαβριήλ.
Λόγω έλλειψης πόρων, η μετατροπή πραγματοποιήθηκε μόλις το 1818. Μεγάλο τμήμα της βόρειας πτέρυγας ανακαινίστηκε με συνδρομή της κυρα-Βασιλικής, χριστιανής συζύγου του Αλή πασά των Ιωαννίνων. Η ανακαίνιση συνεχίστηκε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα επί ηγουμενίας Συμεών του Σταγιρίτου, ο οποίος οικοδόμησε και το σημερινό καθολικό.
Στη Μονή Κωνσταμονίτου μόνασε ο άγιος νέος οσιομάρτυς Παύλος ο εξ Ιωαννίνων, που μαρτύρησε στη Θεσσαλονίκη το 1821.
.jpg)
Η είσοδος της μονής είναι στο μέσο της νότιας πτέρυγας, που είναι και η πιο χαρακτηριστική της μονής. Παλιά υπήρχε πύργος στην είσοδο, που δεν σώζεται. Ο τρούλλος πάνω στον πύργο ανήκει στο παρεκκλήσιο της Παναγίας της Πορταΐτισσας (1875), στο ξυλόγλυπτο τέμπλο του οποίου βρίσκεται αντίγραφο της ομώνυμης εικόνας. Ο τρούλλος στο υπόλοιπο του πύργου στη νοτιοανατολική γωνία ανήκει στο ευρύχωρο παρεκκλήσιο του Αγίου Κωνσταντίνου, που χρησιμοποιήθηκε ως καθολικό όσο χτιζόταν το καθολικό της μονής. Το διαβατικό έχει θολωτή οροφή και μια δυτικότροπη παράσταση της Παναγίας Πλατυτέρας, έργο του μοναχού Δαμασκηνού Καυσοκαλυβίτη. Η αυλή είναι μικρή και χωρίζεται από το καθολικό σε δύο επίπεδα.
Στο σκευοφυλάκιο, που βρίσκεται πάνω από τη λιτή, φυλάσσονται άμφια, σταυροί και πολλά δισκοπότηρα. Ένα από αυτά είναι δώρο της κυρα-Βασιλικής· επίσης ένας σταυρός βυζαντινός εξαιρετικής τέχνης και ένα Ευαγγέλιο με επίχρυσο κάλυμμα (38x28 εκ), που φέρει στη ράχη του την επιγραφή: «1820. Το Ευαγγέλιον κατεσκευάσθη εις Καλαρρύτας των Ιωαννίνων, χειρί Αθανασίου Νικολάου Τζιμούρη».
