Ο ελληνικός εθνικός χαρακτήρας του Αγίου Όρους

Εισαγωγή

Η χερσόνησος του Άθω αποτελεί εδώ και πολλούς αιώνες μια αυτόνομη μοναστική πολιτεία. Αν και διαθέτει τις δικές της διοικητικές αρχές, τη δική της νομοθεσία και εκτελεστική εξουσία, εντούτοις, όπως ορίζεται από το άρθρο 105 του ελληνικού Συντάγματος, θεωρείται αυτοδιοικούμενο τμήμα του Ελληνικού Κράτους, ενώ παράλληλα τελεί υπό την πνευματική εποπτεία του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης.

Φυσικά, το Άγιον Όρος αποτελεί πρωταρχικά το Περιβόλι της Παναγίας και το πανανθρώπινο κέντρο ολόκληρου του ορθόδοξου χριστιανισμού. Έτσι, παρά την ένταξή του στην ελληνική επικράτεια, ο Άθως έχει συγκεντρώσει πλήθος μοναχών από όλο τον κόσμο. Οι ιερές μονές Χιλανδαρίου, Ζωγράφου και Παντελεήμονος είναι γνωστές για τον αντίστοιχο σερβικό, βουλγαρικό και ρωσικό εθνικό τους χαρακτήρα.

Ωστόσο, η σχέση της χερσονήσου με την ελληνική εθνική ταυτότητα διακατέχει αναμφίβολα τον πυρήνα της εθνικής υπόστασης του Αγίου Όρους. Παρά τον οικουμενισμό της πολιτείας του Άθω, τα ίχνη της ελληνικής παρουσίας και της ελληνικής εθνικής συνείδησης έχουν υπάρξει ανεξίτηλα στην μακραίωνη πορεία του αθωνικού μοναχισμού.

Ιστορική παρουσία των Ελλήνων στον Άθω

Οι Έλληνες μοναχοί ήταν οι πρώτοι ιδρυτές και κάτοικοι της μοναστικής πολιτείας. Ήδη από την εποχή του Αγίου Αθανασίου του Αθωνίτη και μετά την πρώτη αναγνώριση του τόπου ως οργανωμένης μοναστικής κοινότητας, οι Έλληνες μοναχοί ήταν αυτοί που έθεσαν τα θεμέλια του μοναχισμού και διαμόρφωσαν το πλαίσιο λειτουργίας του αθωνικού κράτους. Πέρα από την παράδοση και τα ελληνικά ήθη και έθιμα που εμφύσησαν στις πνευματικές δραστηριότητες της μοναχικής καθημερινότητας, η δράση τους στην ηγεσία του Άθω καθόρισε τον χαρακτήρα των ιερών μονών και των σχέσεων ολόκληρου του Αγίου Όρους με τον υπόλοιπο κόσμο.

Η παρουσία των ξένων μοναχών δεν έλειψε, βέβαια, ποτέ από την αγιορείτικη κοινωνία. Ωστόσο, ο καθορισμός της ελληνικής γλώσσας ως επίσημης γλώσσας της πολιτείας του Άθω, επίσημης γλώσσας της διοίκησης και της λατρείας, έπαιξε μεγάλο ρόλο στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας του αυτόνομου κράτους.

Το Άγιον Όρος και η Συνθήκη της Λωζάνης

Από τις διαπραγματεύσεις που ξεκίνησαν με την ίδρυση και διαμόρφωση του ελληνικού κράτους, προέκυψαν και τα πρώτα ερωτηματικά σχετικά με τη θέση του Αγίου Όρους εντός αυτού. Ο μοναστική κοινότητα έχοντας συμμετάσχει ενεργά στην επανάσταση των Ελλήνων, ήθελε και επιδίωκε κατά γενική ομολογία την ένταξη του Αγίου Όρους στην ευρύτερη ελληνική επικράτεια. 

Μετά την απελευθέρωση της Μακεδονίας από τον οθωμανικό ζυγό η προσάρτηση του Άθω στα ελληνικά εδάφη έγινε οριστικά το 1912. Ωστόσο, ο τρόπος ένταξής του και η δικαιοδοσία του ελληνικού κράτους στα ζητήματα της αθωνικής γης έμεναν να αποσαφηνιστούν. Έτσι, σταθμό στις διαπραγματεύσεις αποτέλεσε η Συνθήκη της Λωζάνης του 1923, η οποία μέσα από το άρθρο 13 κατοχύρωσε διεθνώς την ένταξη του Αγίου Όρους στην ελληνική επικράτεια, ενώ παράλληλα αναγνώριζε ρητά την ελληνική κυριαρχία με σεβασμό στην αυτοδιοίκηση και στα προνόμια της αθωνικής πολιτείας. Το ελληνικό κράτος ανέλαβε την προστασία του αθωνικού καθεστώτος, όπως αυτό είχε διαμορφωθεί ιστορικά, ενώ το ελληνικό Σύνταγμα αναγνωρίζει ακόμη, όπως προαναφέρθηκε, το Άγιον Όρος ως αυτοδιοίκητο τμήμα. Διασφαλίζεται, έτσι, τόσο ο ελληνικός εθνικός χαρακτήρας του Άθω, όσο και η οικουμενική του διάσταση στο πλαίσιο του ορθόδοξου χριστιανισμού.

Ο ελληνικός πολιτισμός στον Άθω

Το Άγιον Όρος υπήρξε θεματοφύλακας τόσο της ορθοδοξίας, όσο και την ελληνικής παράδοσης, των τεχνών και των γραμμάτων του ελληνικού πολιτισμού. Οι αγιορείτικες μονές αποτελούν έως σήμερα σπουδαία κληρονομιά, καθώς έχουν καταφέρει να διασώσουν στο βάθος των αιώνων ορισμένα από τα σημαντικότερα έργα τέχνης και πολιτισμού. Οι αγιορείτικοι ναοί διαφυλάσσουν τα σημαντικότερα πρότυπα βυζαντινής αγιογραφίας, ενώ οι βιβλιοθήκες των μονών συντηρούν πλήθος χειρογράφων και σπάνιων τεκμηρίων. Μεταξύ άλλων, η Αθωνιάδα Ακαδημία μετέχει στη διαμόρφωση της ελληνικής παιδείας, αντανακλώντας το παιδαγωγικό ιδεώδες των αγιορειτών πατέρων, στο οποίο συνδυάζεται η επιστημονική δίψα για γνώση με τη θεολογική θεμελίωση και το βάθος της ορθόδοξης πίστης.

Ο ελληνικός πολιτισμός δεν αποτελεί για το Άγιον Όρος διακοσμητικό παράγοντα, αλλά ενσωματώνεται οργανικά στην ασκητική ζωή των μοναχών, διαμορφώνοντας την αγιορείτικη κουλτούρα εν γένει. Ο Άθως καθίσταται, πέρα από τόπος ιερός και χώρος λατρείας, το πολιτισμικό θησαυροφυλάκιο του ελληνισμού.

Το Άγιον Όρος σήμερα

Η χερσόνησος του Άθω δεν έπαψε ποτέ να λειτουργεί ως φάρος του ελληνισμού. Παράλληλα η παρουσία ορθόδοξων μοναχών από άλλες χώρες ενισχύθηκε εξίσου, χωρίς η αθωνική πολιτεία να χάνει ποτέ την ελληνική εθνική της ταυτότητα. Τελικά, το Άγιον Όρος αποτελεί σήμερα μια ήσυχη δύναμη, που ενώ μετέχει με σταθερότητα στις γεωπολιτικές εξελίξεις των αιώνων, δεν παύει να διατηρεί ατόφιο τον πνευματικό της χαρακτήρα, έχοντας πάντα επίγνωση της αποστολής του Άθω ως θεματοφύλακα της ορθόδοξης χριστιανικής παράδοσης.