Τόσο ιστορικά, όσο και αισθητικά, η Μονή της Χώρας έχει αποτελέσει πολλές φορές αντικείμενο έρευνας για μελετητές και αρχαιολόγους. Παράλληλα προσελκύει πλήθος πιστών που επιθυμούν να συναισθανθούν την ιερότητα του χώρου, αλλά και να θαυμάσουν το απαράμιλλο κάλλος της.
Στις 6 Μαΐου 2024, μετά από απόφαση της Τουρκικής κυβέρνησης, η μονή άρχισε να επαναλειτουργεί ως μουσουλμανικό τέμενος, γεγονός που προκάλεσε αντιδράσεις στον θρησκευτικό αλλά και επιστημονικό χώρο.
Η ίδρυση
Κατά την παράδοση, η Μονή της Χώρας ιδρύθηκε από τον Άγιο Θεόδωρο κατά τον 6ο αιώνα. Άλλες εκδοχές συνδέουν την ίδρυσή της με τον Κρίσπο, τον γαμπρό του αυτοκράτορα Φωκά. Σήμερα γνωρίζουμε πως το καθολικό της μονής χτίστηκε κατά το 1077-1081 από τη Μαρία Δούκαινα, που ήταν πεθερά του αυτοκράτορα Αλέξιου Α’ Κομνηνού. Τα θεμέλια του ναού τοποθετήθηκαν πάνω στα ερείπια των παλαιότερων κτισμάτων που προϋπήρχαν στην περιοχή από τον 6ο και 9ο αιώνα. Το 1120 ο ναός ανακαινίστηκε από τον Ισαάκιο Κομνηνό, ενώ κατά το 1316-1321 ο Θεόδωρος Μετοχίτης συνέχισε τη συντήρησή του, προσθέτοντας τον εξωνάρθηκα και το νότιο παρεκκλήσι. Την εποχή των Παλαιολόγων εμπλουτίστηκε, ακόμη, ο διάκοσμος της μονής με τοιχογραφίες και ψηφιδωτά ανυπέρβλητης ομορφιάς.
Γιατί ονομάζεται Μονή της “Χώρας”;
Η μονή κατά την ανοικονοδόμησή της αφιερώθηκε στον Χριστό Σωτήρα παίρνοντας το όνομα “Μονή Αγίου Σωτήρος εν τη Χώρα”. Ο προσδιορισμός “εν τη Χώρα” σχετιζόταν με την τοποθεσία του ναού και την ιστορική του πορεία. Κατά του Βυζαντινούς, “Χώρα” ονομαζόταν η πεδινή γη που εκτεινόταν πέραν των τειχών, όπως αυτά είχαν διαμορφωθεί από τον Κωνσταντίνο Α’. Όταν αργότερα ο Θεοδόσιος Β’ έχτισε νέα τείχη, ο ναός διατήρησε το προσωνύμιο παρά το γεγονός πως βρισκόταν πλέον στο εσωτερικό της πόλεως. Σύμφωνα με άλλες πηγές, η ονομασία προέρχεται από την απεικόνιση της “Χώρας των Ζώντων”, με τον Ιησού Χριστό που ευλογεί τους πιστούς του καθώς εισέρχονται στον ναό, αλλά και από την απεικόνιση της Παναγίας ως “Χώρας του Αχωρήτου”.
Η λειτουργία της μονής μετά την Άλωση
Μετά την Άλωση του 1453, η Μονή της Χώρας, όπως και όλα τα μοναστήρια και οι εκκλησίες της Πόλης, πέρασαν στην Οθωμανική κατοχή. 
Συγκεκριμένα κατά την περίοδο 1481-1512 λειτούργησε ως τζαμί, μετά από απόφαση του μεγάλου βεζίρη του σουλτάνου Βαγιαζίτ Β’. Τότε πήρε την ονομασία Καριγιέ Τζαμί, η οποία διατηρείται έως σήμερα. Σημαντικό μέρος των τοιχογραφιών καλύφθηκε από ασβέστη, πράγμα που, με την πάροδο των χρόνων και την ελλιπή συντήρηση, επέφερε σοβαρές φθορές στον εσωτερικό διάκοσμο αλλά και στη γενικότερη όψη του κτίσματος.
Το 1948 αποφασίστηκε η λειτουργία της μονής ως μουσειακού χώρου. Έτσι, ξεκίνησαν οι εργασίες αναστήλωσης και ο χώρος άρχισε να υποδέχεται σταδιακά τους πρώτους επισκέπτες.
Ο εσωτερικός διάκοσμος
Η Μονή της Χώρας έχει χαρακτηριστεί πολλές φορές ως αριστούργημα της Παλαιολόγειας τέχνης. Τα ψηφιδωτά, οι τοιχογραφίες και το γενικότερο εικονογραφικό της πρόγραμμα έχουν αναδείξει τον ναό σε έμβλημα των βυζαντινών χρόνων καθώς και της ιστορίας της βυζαντινής τέχνης. Το φως των χρωμάτων, η δομή των πολυπρόσωπων συνθέσεων και τα πλουμίδια που τις περιβάλλουν συντελούν στο θαύμβος που αισθάνεται ο επισκέπτης εισερχόμενος στον ναό. Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί το ψηφιδωτό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, όπου απεικονίζεται ο Ιησούς χριστός να κρατάει στα χέρια του την ψυχή της Παναγίας Μητέρας Του. Στο παρεκκλήσι δεσπόζει η τοιχογραφία με την “Εις Άδου Κάθοδο” καθώς και η απεικόνιση της Παναγίας Ελεούσας, που αγκαλιάζει εκφραστικά τον Υιό της ακουμπώντας το μητρικό της μάγουλο στο δικό του.
Μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς
Μετά από την αναγνώριση της μουσειακής ταυτότητας του μνημείου από την Τουρκική κυβέρνηση το 1948, το Βυζαντινό Ινστιτούτο Αμερικής ανέλαβε την αναστήλωση και συντήρηση της μονής. Έτσι, το μνημείο διατηρήθηκε σε άριστη κατάσταση, αναδείχθηκαν τα ψηφιδωτά και οι τοιχογραφίες του. Σταδιακά αναγνωρίστηκε από την UNESCO και κατοχυρώθηκε ως προστατευόμενος χώρος με συμβολική και πολιτιστική αξία.
Η επαναλειτουργία της μονής ως μουσουλμανικού τεμένους
Το 2019 με απόφαση των τουρκικών αρχών, ορίστηκε η επαναλειτουργία της Μονής της Χώρας ως μουσουλμανικού τεμένους. Στις 6 Μαΐου 2024 τελέστηκαν οι πρώτες ιερές τελετουργίες και ο χώρος άνοιξε για τους πιστούς ως τζαμί. Όσον αφορά τα ψηφιδωτά και τις τοιχογραφίες με τις αναπαραστάσεις του Χριστού, της Παναγίας και των Αγίων, μέρος τους καλύφθηκε με κουρτίνες προκειμένου να συνάδει ο χώρος με τις αρχές της μουσουλμανικής θρησκείας.
Η επαναλειτουργία της μονής υπό το νέο καθεστώς προκάλεσε έντονες αντιδράσεις τόσο μεταξύ των πιστών, που επιθυμούν τη διατήρηση μιας ουδέτερης και προστατευμένης χρήσης του ιερού αυτού χώρου, όσο και μεταξύ της επιστημονικής κοινότητας, που ανησυχεί για τις φθορές και τις επεμβάσεις στον χώρο.
