Η εικόνα της Αγίας Τριάδος του Αντρέι Ρούμπλεφ είναι ίσως ο δημοφιλέστερος εικονογραφικός τύπος αναπαράστασης του Τριαδικού Θεού: του Πατέρα, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Σήμερα θα μιλήσουμε για την εικόνα της Αγίας Τριάδος, η οποία προκάλεσε έκπληξη ακόμη και στους πιο έμπειρους μελετητές και αρχαιολόγους. Η εικόνα είναι τοποθετημένη στη βόρεια Ελλάδα, στην πόλη της Καστοριάς.
Η Καστοριά μπορεί να χαρακτηριστεί ως ένα υπαίθριο μουσείο βυζαντινής αρχιτεκτονικής: παρά το σχετικά μικρό μέγεθος της πόλης, στην έκτασή της υπάρχουν περισσότερες από 80 εκκλησίες, ναοί και παρεκκλήσια της βυζαντινής ιστορικής περιόδου.
Πολλοί από εμάς έχουμε συνδέσει την Καστοριά κυρίως με την παραγωγή γούνινων προϊόντων, καθώς είναι ιδιαίτερα φημισμένη για τους γουναράδες της. Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, ο ίδιος ο Σουλτάνος παρήγγελλε τις γούνινες κάπες του από την Καστοριά. Οι ντόπιοι έμποροι και επιχειρηματίες, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης για την οικονομική τους ευρωστία, έχτισαν ναούς και τους αφιέρωσαν στους προστάτες αγίους τους.
Σε έναν από τους ναούς αυτούς, στο παρεκκλήσι της Παναγίας Κουμπελίδικης ή αλλιώς Παναγίας Καστριώτισσας, βρίσκεται ένας πραγματικός θησαυρός: μια σπάνια τοιχογραφία της Αγίας Τριάδος.
Η εκκλησία της Παναγίας Κουμπελίδικης (ή Παναγίας Καστριώτισσας)
Η εκκλησία της Παναγίας Κουμπελίδικης βρίσκεται κοντά στο βυζαντινό τείχος, που είναι τοποθετημένο στο υψηλότερο σημείο της πόλης, στη λεγόμενη "ακρόπολη". Από εκεί προκύπτει και η δεύτερη ονομασία του παρεκκλησίου «Παναγία Καστριώτισσα».
Οι αρχαιολόγοι χρονολογούν το κτίριο στον 9ο αιώνα. Η εκκλησία πήρε το όνομά της από τη λέξη "κουμπές", που σημαίνει "θόλος". Το όνομα δόθηκε κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας και υποδείκνυε την αρχιτεκτονική ιδιαιτερότητα της κατασκευής, καθώς εκείνη τη εποχή ο ναός αυτός αποτελούσε το μοναδικό κτίσμα με τρούλο στην πόλη.
Ο ναός ήταν αρχικά αφιερωμένος στην Παναγία Ακαταμάχητο, πράγμα αρκετά λογικό, δεδομένης της κοντινής του θέσης στα τείχη της πόλης - την κύρια αμυντική δομή εκείνης της εποχής.
Η τοιχογραφία της Αγίας Τριάδος
Η τοιχογραφία της Αγίας Τριάδος κοσμεί το θόλο του εσωτερικού νάρθηκα του ναού της Παναγίας Κουμπελίδικης. Σε αυτήν απεικονίζεται η Αγία Τριάδα, το πρόσωπο του Θεού Πατέρα, του Υιού και του Αγίου Πνεύματος. Ο Πατήρ απεικονίζεται με την εικόνα των "Παλαιών Ημερών", δανεισμένη από το βιβλίο του Δανιήλ:
"Συνέχισα να παρατηρώ, μέχρις ότου τοποθετήθηκαν θρόνοι και κάθισε ο Προαιώνιος. Το ένδυμά του ήταν λευκό σαν το χιόνι και η κόμη του κεφαλιού του σαν καθαρό μαλλί. Ο θρόνος του ήταν από φλόγες φωτιάς και είχε πύρινους τροχούς." (Δαν. 7:9-10)
Έτσι, ο Θεός Πατέρας, που απεικονίζεται ολόσωμος, κάθεται πάνω σε ένα ουράνιο τόξο, κρατώντας στην αγκαλιά του τον ενήλικα πλέον Χριστό, ενώ το Άγιο Πνεύμα απεικονίζεται ως περιστέρι μέσα σε φωτεινό κύκλο.
Το εικονογραφικό πρότυπο της εικόνας βρέθηκε σε έναν κώδικα της Βιβλιοθήκης της Βιέννης που χρονολογείται από τον 11ο έως τον 12ο αιώνα (Cod. Suppl. gr. 52). Στον κώδικα, η εικόνα αυτή συνοδεύει την καταγραφή του «Πιστεύω», σύμφωνα με το ορθόδοξο δόγμα.
Γενικά, οι εικόνες της περιόδου αυτής είναι πολυπρόσωπες, χαρακτηρίζονται από ένταση στην απεικόνιση των μορφών, στο πράσινο χρώμα που χρησιμοποιείται, στα μπορντό περιγράμματα και το ανοιχτό πράσινο φόντο.
Η τοιχογραφία της Αγίας Τριάδος ανήκει στην περίοδο της Παλαιολόγειας Αναγέννησης και αποτελεί έργο σπουδαίου αγιογράφου. Αξίζει να σημειωθεί ότι αυτό το είδος εικονογραφίας είναι εξαιρετικά σπάνιο τόσο στη δυτική όσο και στην ανατολική τέχνη πριν από τον 13ο αιώνα. Το γεγονός αυτό καθιστά την τοιχογραφία ένα μοναδικό πολιτισμικό κειμήλιο και έργο τέχνης της εποχής εκείνης.
