Οι σπανιότερες εικόνες της Υπεραγίας Θεοτόκου

Η παρουσία της Παναγίας στο Άγιον Όρος είναι διαρκής και αδιαμφισβήτητη. Η χάρη της γίνεται αισθητή από τους αγιορείτες μοναχούς, που την τιμούν ως προστάδιδά τους, αλλά και από όλους όσους στρέφονται σε αυτή, ζητώντας τη στήριξη και τη βοήθειά της. Το ιερό της πρόσωπο διαπερνά την ύπαρξή μας, μας εμπνέει, μας παρηγορεί και μας διαπαιδαγωγεί, άλλοτε άμεσα, με τη φανέρωσή της, και άλλοτε μέσω των ιερών της εικόνων.

Τα προσωνύμια που της έχουν αποδοθεί είναι αναρίθμητα, όπως αναρίθμητες είναι και οι εικόνες της. Αν και οι περισσότερες είναι αρκετά γνωστές, εντούτοις υπάρχουν ορισμένες σπάνιες αναπαραστάσεις που συχνά ξενίζουν και προκαλούν τον θαυμασμό των πιστών.

Εικόνα της Παναγίας Εγκυμονούσας

Η εικόνα της Παναγίας Εγκυμονούσας είναι ελάχιστα γνωστή. Μάλιστα, πολλοί θεολόγοι υποστηρίζουν πως πρόκειται για μια αιρετική αναπαράσταση, καθώς ο τύπος της αποκλίνει από όλες τις γνωστές αναπαραστάσεις της Θεοτόκου. Ωστόσο, παρόμοια έργα συναντώνται στη βυζαντινή τέχνη από τον 11^ο αιώνα και μετά. Το Θείο Βρέφος απεικονίζεται συνήθως μέσα σε ένα στρογγυλό μενταγιόν, στο ύψος του στήθους της Θεοτόκου, συμβολίζοντας έτσι τον λόγο του Θεού που ενσαρκώθηκε στην κοιλιά της της Θεομήτορος. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η εικόνα της Παναγίας Εγκυμονούσας βοηθά όλες τις έγκυες γυναίκες, καθώς και τα ζευγάρια που προσπαθούν να αποκτήσουν παιδιά. Μία από τις ελάχιστες εικόνες που ακολουθούν τον συγκεκριμένο τύπο βρίσκεται στην πόλη της Κατερίνης, στην εκκλησία του Αγίου Στυλιανού.

Εικόνα της Παναγίας Γοργόνας

Η συγκεκριμένη αναπαράσταση της Υπεραγίας Θεοτόκου απαντάται αρκετά συχνά στον ελλαδικό χώρο. Ωστόσο, πιστοί από άλλες χώρες ή και περιοχές εκτός της νησιωτικής Ελλάδας, μένουν έκπληκτοι μπροστά στην αναπαράσταση της Παναγίας ως γοργόνας.

Η ιδιαίτερη εντύπωση που προκαλεί η αναπαράσταση οδήγησε τον Έλληνα ποιητή Μυριβήλη να γράψει με μεγάλο θαυμασμό για την ασυνήθιστη εικόνα, που είναι εμπνευσμένη από τοιχογραφία του παρεκκλησίου της Παναγίας στο νησί της Λέσβου.

Σύμφωνα με τον τύπο της Παναγίας Γοργόνας, η Θεοτόκος αναπαρίσταται από τη μέση και πάνω με ανθρώπινη μορφή, ενώ από τη μέση και κάτω το σώμα της αποκτά ουρά ψαριού, όπως ακριβώς στις γοργόνες της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας.

Η ερμηνεία της εμφάνισης της αναπαράστασης αυτής σχετίζεται πιθανόν με το γεγονός πως το παρεκκλήσι της Παναγίας στη Λέσβο βρίσκεται κοντά σε ένα ψαροχώρι. Οι κάτοικοι της περιοχής είναι πιθανό να ένωσαν, με τον ιδιότυπο αυτό τρόπο, την ορθόδοξη πίστη με την τοπική προφορική τους παράδοση.

Τα πρώτα βήματα του Χριστού

Η παλαιότερη απεικόνιση της θεματικής αυτής εντοπίζεται στον 17^ο αιώνα και είναι τοποθετημένη στην Ιερά Μονή Λειμώνος, στο νησί της Λέσβου. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός πως ο Ιησούς Χριστός απεικονίζεται σε ηλικία 2-3 ετών και όχι ως βρέφος ή πολύ μικρό παιδί που κάνει τα πρώτα του βήματα. Απλώνει τα χέρια του προς την Υπεραγία Θεοτόκο, η οποία ανοίγει με χαρά την αγκαλιά της.

Μια πιθανή εξήγηση για την προέλευση της συγκεκριμένης απεικόνισης, είναι η αναφορά του απόκρυφου Ευαγγελίου του Ιακώβου στην πρώιμη παιδική ηλικία της ίδιας της Μητέρας του Θεού, καθώς και στα επτά πρώτα της βήματα. Πιθανόν, η αφήγηση αυτή να ενέπνευσε μια αντίστοιχη αναπαράσταση της παιδικής ηλικίας του Ιησού Χριστού.

Εικόνα της Παναγίας που γνέθει

Πρόκειται για αναπαράσταση κατά την οποία η Θεοτόκος γνέθει με νήματα, ενώ παράλληλα νανουρίζει το Θείο Βρέφος που ξαπλώνει στην κούνια μπροστά από τα πόδια της. Είναι μια δυτικότροπη αναπαράσταση, η οποία ωστόσο απαντάται και σε ανάλογα βυζαντινά έργα.

Η εικόνα θεωρείται σπάνια, εξαιτίας του ανθρωποκεντρικού της χαρακτήρα. Η Παναγία αποδίδεται ως θνητή γυναίκα που επιδίδεται σε ανάλογες καθημερινές εργασίες. Πλέκει για να εξασφαλίσει τα απαραίτητα ενδύματα, ενώ παράλληλα φροντίζει το παιδί της, που κοιμάται δίπλα της.

Ανάλογες αναπαραστάσεις της Θεοτόκου που γνέθει απαντώνται κατά κανόνα σε σκηνές του Ευαγγελισμού, όπου η Παρθένος απεικονίζεται μαζί με τον Αρχάγγελο Γαβριήλ.

Η σκηνή αυτή έχει ένα δεύτερο, συμβολικό νόημα το οποίο αποκαλύπτεται στον Μεγάλο Κανόνα του Αγίου Ανδρέα Κρήτης:

«Ὡς ἐκ βαφῆς ἁλουργίδος, Ἄχραντε, ἡ νοητὴ πορφυρὶς τοῦ Ἐμμανουὴλ ἔνδον ἐν τῇ γαστρί σου ἡ σὰρξ συνεξυφάνθη· ὅθεν Θεοτόκον ἐν ἀληθείᾳ σὲ τιμῶμεν.».

Η Μητέρα του Θεού «έπλεξε» το Θείο Βρέφος με το τίμιο αίμα της. Αυτό καθιστά την απεικόνιση ακόμη πιο σπουδαία, καθώς δεν αποδίδει εικαστικά τη στιγμή του Ευαγγελισμού, ούτε και μια συμβολική ερμηνεία της φύσης του Θείου Βρέφους, αλλά τον ήδη γεννημένο, ενσαρκωμένο Λόγο, ξαπλωμένο στην κούνια κάτω από τη σκέπη της Υπεραγίας Μητρός του.

Ιδιαίτερη σημασία έχει, ακόμη, η τοποθεσία της εικόνας. Το συγκεκριμένο έργο βρίσκεται στην Αίγυπτο. Αν και ο αιγυπτιακός πολιτισμός μοιάζει σήμερα πολύ μακρινός, εντούτοις δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η χώρα αυτή είναι στενά συνδεδεμένη με τις Γραφές. Εκεί κατέφυγε η Παναγία και ο Ιωσήφ, προσπαθώντας να διαφύγουν από τον βασιλιά Ηρώδη, όταν εκείνος διέταξε την εξόντωση όλων των νηπίων. Επιπλέον, στην Παλαιά Διαθήκη υπάρχει πλήθος αναφορών στον ρόλο της χώρας της Αιγύπτου, που σχετίζεται με τη ζωή του μελλοντικού Σωτήρα:

«Ιδού Κύριος κάθηται ἐπὶ νεφέλης κούφης καὶ ἥξει εἰς Αἴγυπτον, καὶ σεισθήσεται τὰ χειροποίητα Αἰγύπτου ἀπὸ προσώπου αὐτοῦ, καὶ ἡ καρδία αὐτῶν ἡττηθήσεται ἐν αὐτοῖς.». (Ησαΐας 19:1)

«…καὶ γνωστὸς ἔσται Κύριος τοῖς Αἰγυπτίοις, καὶ γνώσονται οἱ Αἰγύπτιοι τὸν Κύριον ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ καὶ ποιήσουσι θυσίας καὶ εὔξονται εὐχὰς τῷ Κυρίῳ καὶ ἀποδώσουσι.». (Ησαΐας 19:21)

Ακόμη, το Ευαγγέλιο του Ματθαίου αναφέρει:

«Ἀναχωρησάντων δὲ αὐτῶν ἰδοὺ ἄγγελος Κυρίου φαίνεται κατ᾿ ὄναρ τῷ Ἰωσὴφ λέγων· ἐγερθεὶς παράλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ καὶ φεῦγε εἰς Αἴγυπτον, καὶ ἴσθι ἐκεῖ ἕως ἂν εἴπω σοι· μέλλει γὰρ Ἡρῴδης ζητεῖν τὸ παιδίον τοῦ ἀπολέσαι αὐτό. Ὁ δὲ ἐγερθεὶς παρέλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ νυκτὸς καὶ ἀνεχώρησεν εἰς Αἴγυπτον…» (2:13-14)

Η εικόνα είναι τοποθετημένη στο πατριαρχικό μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου στο Κάιρο, όπου και είχε καταφύγει ο Ιησούς.

Το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου βρίσκεται στη γειτονιά του παλιού Καΐρου. Με την πάροδο των χρόνων, τα τείχη στέγασαν το μοναστήρι, το νοσοκομείο, το ορφανοτροφείο για τα φτωχά παιδιά, το γηροκομείο, το σχολείο και το νεκροταφείο. Μεταξύ άλλων, η μονή υπέστη μια τρομερή πυρκαγιά, η οποία προκάλεσε ανεπανόρθωτες ζημιές στα κτήρια. Το 1904 ο Πατριάρχης Φώτιος (1900-1925) ανέλαβε τις εργασίες αποκατάστασης.

Αναμφίβολα, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα και αρχαιότερα μνημεία του χριστιανισμού, όχι μόνο στην Αίγυπτο, αλλά και σε ολόκληρο τον ορθόδοξο κόσμο.  Η πρώτη εκκλησία του Αγίου Γεωργίου χτίστηκε στη θέση αυτή ήδη από τον 4^ο αιώνα μ.Χ., ενώ το μοναστήρι ιδρύθηκε περίπου 100 χρόνια αργότερα, γύρω στο 530 μ.Χ.

Η Παναγία του Χάρου από το νησί των Λειψών

Η εικόνα της Παναγίας του Χάρου θεωρείται ιδιαίτερα σπάνια, καθώς αποτελεί τη μόνη αναπαράσταση κατά την οποία η Θεοτόκος δεν κρατάει στα χέρια της το Θείο Βρέφος, αλλά αγκαλιάζει τρυφερά τον σταυρό. Η εικόνα θεωρείται προστάτιδα του ελληνικού νησιού των Λειψών, στα νοτιοανατολικά της χώρας.

Η εικόνα τιμάται στις 23 Αυγούστου. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα χαρμόσυνο γεγονός που γιορτάζεται σε ολόκληρο το νησί. Από το 1943 η θαυματουργή εικόνα κοσμείται με κρίνα. Τα άνθη τοποθετούνται την άνοιξη, μαραίνονται και ανθίζουν ξανά κατά την ημέρα του εορτασμού, κοσμώντας την εικόνα με την ομορφιά και το άρωμά τους.

Ο θρύλος που σχετίζεται με τα λουλούδια αυτά, αφορά την ιστορία ενός νεαρού κοριτσιού. Το 1943 το κορίτσι πρόσφερε λευκά κρίνα στην εικόνα, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης για τη θεραπεία που της παραχώρησε η Θεοτόκος. Τα λουλούδια μαράθηκαν, όπως ήταν αναμενόμενο. Ωστόσο, τον Ιούλιο άρχισαν σταδιακά να γεμίζουν εκ νέου με μπουμπούκια. Μέχρι τις 23 Αυγούστου, την ημέρα εορτασμού της εικόνας, το πρόσωπο της Θεοτόκου πλαισιωνόταν από φρέσκους φωτεινούς ανθούς.

Το θαύμα αυτό συνέχισε να επιτελείται ετησίως σε κάθε μεγάλη πανήγυρη της Παναγίας του Χάρου. Αποτελεί ευλογία για κάθε προσκυνητή, που καταφθάνει στο νησί για να δοξάσει τη Θεοτόκο. Είναι ένα αδιάψευστο σημάδι της παρουσίας της Θεομήτορος και μια ακλόνητη απόδειξη προς τον δύσπιστο νου των ανθρώπων, οι οποίοι αδυνατούν να εξηγήσουν το φαινόμενο.

Η θαυματουργή εικόνα φυλάσσεται στο μοναστήρι της Παναγίας στο νησί των Λειψών, ένα χιλιόμετρο από το ομώνυμο χωριό. Τόσο η εικόνα, όσο και το ίδιο το μοναστήρι, χρονολογούνται από το 1600. Η ίδρυση της μονής αποδίδεται σε δύο μοναχούς από την Πάτμο, όπου σύμφωνα με την παράδοση ο Ιωάννης ο Θεολόγος κατέγραψε το Ευαγγέλιο και την Αποκάλυψη.